مانا نام چند طایفه و قبیله بود که از هزارۀ دوم پیش از میلاد در جنوب دریاچۀ ارومیه سکونت داشته‌اند. سرزمین مانا با سرزمینهای آشور، اورارتو و ماد همسایه بود. مقابله با غارتگری و توسعه‌طلبی آشور و اورارتو موجب اتحاد قبایل مانایی و تشکیل دولت مانا در هزارۀ اول پیش از میلاد شد. این دولت برای مقابله با دو همسایۀ مهاجم خود ناچار بود گاهی با یکی از آنها علیه دیگری متحد شود. مانا از حکومتهای مهم پیش از پادشاهی ماد بود که پس از حدود سه قرن حکمرانی (حدود قرن هفتم پیش از میلاد)، جزئی از دولت ماد شد. دولت مانا نقشی مهم در رشد فرهنگ و تمدن پادشاهی ماد داشته است. مانا را ماننا و منّا نیز نامیده‌اند.

مازیار (درگذشت 224 ﻫ ق) آخرین امیر سلسلۀ قارَن‌وَندان طبرستان است که در زمان معتصم، خلیفۀ عباسی، سر به شورش برداشت و اعلام استقلال کرد. او حدود پانزده ‌سال در طبرستان فرمانروایی کرد. مازیار یا مایزدیار به‌معنای کسی است که ایزد ماه او را یاری می‌کند.

مارلیک تپه‌ای است در درۀ گوهررود، از دره‌های رشته‌کوه البرز، در نزدیکی رودبار در استان گیلان که یک لایۀ باستانی دارد. مارلیک مهم‌ترین تپه از پنج تپۀ مهم تاریخی در این دره است و حدود 140 متر طول و 90 متر عرض دارد. چهار تپۀ دیگر پیلاقلعه (پیله‌قلعه)، جازِم‌کول، دورِبیجار و زینب‌بیجار ‌نام دارند.

مادها از اقوام ساکن در جنوب روسیه و سیبری بودند که از حدود قرن نهم پیش از میلاد به‌تدریج به فلات ایران مهاجرت کردند. آنان در نواحی شمال غربی ایران ساکن شدند و همسایۀ نیرومند خود، دولت آشور را در سال 607 ق م، شکست دادند. نخستین دولت ایرانی آریاییها در قرن هفتم پیش از میلاد از اتحاد قبیله‌های ماد پدید آمد. پادشاهی ماد در سال 550 ق م، از کوروش کبیر، پادشاه هخامنشی، شکست خورد و دورۀ حکمرانی آن پایان یافت.