اَثَرِ کوریولیس

اَثَرِ کوریولیس انحراف ظاهری مسیر هر جسم متحرک در سطح زمین و به‌ویژه در جَوّ آن است. در واقع، جسم متحرک از مسیر خود منحرف نمی‌شود، اما به‌سبب چرخش زمین به نظر می‌رسد که منحرف شده است. این انحراف در نیم‌کرۀ شمالی به‌طرف راست و در نیم‌کرۀ جنوبی به‌طرف چپِ مسیر حرکت اولیۀ جسم است. اثر کوریولیس چنان است که گویی کرۀ زمین ساکن است و بر اجسامی که روی آن در حال حرکت هستند نیرویی اثر می‌گذارد که سبب انحراف مسیر آنها می‌شود. این نیروی موهوم را نیروی کوریولیس می‌نامند. برای آنکه علت این انحراف مسیر روشن شود فرض می‌کنیم که از شمال زمین موشکی در امتداد نصف‌النهاری معین به‌طرف استوا شلیک شود. اگر زمین حرکت وضعی نمی‌داشت، یعنی به دور خود از غرب به شرق نمی‌چرخید، موشک مسیری را در فضا می‌پیمود و سرانجام در نقطه‌ای روی آن نصف‌النهار فرود می‌آمد. اما در طول مدتی که موشک در بالای سطح زمین در حال حرکت بوده، زمین اندکی از غرب به شرق چرخیده است. در نتیجه موشک، که حرکت آن به چرخش زمین بستگی ندارد، به‌جای آنکه در نقطه‌ای روی نصف‌النهار فرود آید، در نقطه‌ای دیگر، در غرب آن نصف‌النهار، یعنی در طرف راست مسیر واقعی فرود خواهد آمد. ناظری که روی زمین ایستاده با زمین در حال چرخش است و حرکت زمین را احساس نمی‌کند، اما به نظرش می‌آید که موشک پس از شلیک هر لحظه بیشتر و بیشتر به‌سمت راست منحرف می‌شود. ناظری که در نقطه‌ای ثابت در خارج از زمین قرار گرفته باشد مسیر حرکت این جسم را مستقیم و زمین را در زیر آن در حال چرخش می‌بیند. می‌توان نشان داد که در نیم‌کرۀ شمالی اگر موشک از جنوب به شمال و به‌طورکلی در هر جهت و از هر عرض جغرافیایی شلیک شود، انحراف مسیر آن به‌طرف راست است. در نیم‌کرۀ جنوبی این انحراف همواره به‌طرف چپ است.

ابر

اَبر توده‌ای از ذره‌های ریز، بسیار سبک و نزدیک به‌هم آب و یخِ معلق در هواست. ابر هنگامی تشکیل می‌شود که هوای سیر (اِشباع) شده از بخارِ آب ناگهان سرد شود. ابرها به شکلهای گوناگون در آسمان دیده می‌شوند و نقشی مهم در چگونگی آب و هوا دارند. زندگی همۀ گیاهان و جانوران وابسته به آبی است که به‌صورت برف و باران از ابرها می‌بارد. گاهی بارانهای سیل‌آسا، تگرگ، برف بسیار سنگین و توفان‌هایی که از ابرها پدید می‌آیند خرابیهای فراوان به بار می‌آورند و حتی سبب مرگ انسانها و جانوران می‌شوند.

آتشفشان

آتشفِشان مجرایی است درون کرۀ زمین که از دهانۀ آن در سطح زمین مواد گُداخته و جامد، گاز و بخار آب بیرون می‌آیند. مواد گداخته در اطراف دَهانه جاری می‌شوند. گاهی همراه با خارج شدن ناگهانی گازهای آتشین، مواد گداخته و مواد جامد به‌صورت تکه‌های ریز و درشت از دهانه با شدت به هوا پرتاب می‌شوند. بیرون ریختن مواد را از دهانۀ آتشفشان فَوَران آتشفشانی می‌نامند. فوران آتشفشانی بیشتر در قلۀ کوهها، به‌ویژه کوههای مخروط‌شکل، روی می‌دهد. این کوهها را نیز، که از سرد شدن و انباشته شدن مواد گداخته در اطراف دهانه پدید آمده‌اند، آتشفشان می‌نامند. فوران آتشفشانی ممکن است در جزیرۀ آتشفشانی روی دهد. جزیرۀ آتشفشانی کوهی است آتشفشان که در آغاز، دهانۀ آن در کَف اقیانوس بوده است و براثر فورانهای پِی‌درپِی، کوه بزرگ‌تر و بزرگ‌تر شده است و سرانجام قلۀ آن از آب بیرون آمده است. گاهی ممکن است فوران آتشفشانی در طول شکستگیهای کف اقیانوس روی دهد. در این حالت، مواد گداخته از دهانه‌هایی در طول این شکستگیها بیرون می‌ریزند.

آبهای زیرزمینی

آبهای زیرزمینی به آن بخش از آبهای کرۀ زمین گفته می‌شود که در زیرِ سطح زمین، در فضاهای خالی موجود در سنگها و خاکها، ذخیره شده است. آبهای زیرزمینی منبع تأمین‌کنندۀ آبِ چاهها، چشمه‌ها، قناتها (کاریزها) و بخشی از آب رود‌ها هستند.