مینا رئیس دانا
كارشناس ارشد تاريخ، عضو شوراي كتاب كودك و هماهنگ کننده گروه تاريخ فرهنگنامه كودكان و نوجوانان
ويرايش در فرهنگنامه
آنچه تاكنون مطرح شد در زمينه آموزش نويسندگي بود و اكنون به آموزش در زمينة ويرايش در فرهنگنامه كودكان ونوجوانان مي‌پردازم. ويرايش مقاله‌ها در فرهنگنامه معمولاً در چند مرحله، از ويرايش مقدماتي تا ويرايش نهايي انجام مي‌شودو شامل انواع ويرايش، استنادي، ساختاري – محتوايي و فني و زباني است و تعدادي از نويسندگان با تجربه‌تر در مراحل‌مختلف ويرايش، روي مقاله‌ها كار مي‌كنند. تا سال ۱۳۸۵، ويرايش مقاله‌هاي نوشته شده در مرحله مقدماتي توسط برخي ازهمكاران و هماهنگ‌كنندگان گروهها با حضور يا مشورت دبير اجرايي فرهنگنامه انجام مي‌گرفت.
از اين سال به بعد، پس ازبحثهاي مفصل در جلسات هماهنگ‌كنندگان، پي گيري و شوراي اجرايي، براي سرعت بخشيدن به مراحل پاياني كار، مقاله‌هاو در نتيجه سرعت در توليد و كم كردن بار كاري سرويراستار، مطرح شد و فصل جديدي در كار آغاز شد. مهمترين تصميم اين بودكه به همكاران در تمام مراحل ويرايش مسئوليت بيشتري واگذار شود كه اين تصميم هم با رشد و توانايي به‌دست آمده‌همكاران مرتبط بود.براي اين منظور تمرين ويرايش و ارتقاي ويراستاران فرهنگنامه مورد توجه بيشتر قرار گرفت. اين مرحله‌كوشش گسترده ويراستاران را در پي داشت، كتابشناسي منابع تهيه شد، منابع گردآوري و در اختيار ويراستاران قرار گرفت،گروههاي ويرايش نهايي دو يا سه نفره تشكيل شد، كار ويراستاري مقاله‌ها به گروههاي علمي نيز برده شد تا همة همكاران‌در اين زمينه تمرين كنند، تقويت شوند و در موقع تأليف به ظرايف ويراستاري توجه كنند. براي رشد ويراستاران بررسي ومطالعه مقاله‌ها، پس از ويرايش نهايي سر ويراستار و بازبين۳۱ و شركت در دوره‌هاي آموزش ويراستاري كه در بيرون ازفرهنگنامه تشكيل مي‌شد از جمله شركت در دوره‌هاي آموزش ويراستاري مركز نشر دانشگاهي توصيه شد. برخي از همكاران‌قبلاً چنين دوره‌هايي را گذرانده بودند، در اين مقطع تعدادي ديگر از همكاران در دوره‌هاي بلند مدت و كوتاه مدتي كه در آن‌مركز تشكيل مي‌شد شركت كردند و در آنجا بسياري از نكات لازم براي ويرايش را آموختند كه تأثير مستقيم در نوع نگاه و كارعملي آنها در فرهنگنامه گذاشت و سطح ويرايش در فرهنگنامه را ارتقاء داد. در حال حاضر مسئوليت ويرايش نهايي مقاله‌هابر عهدة ويراستاران گروههاي تخصصي است و از توقف‌هاي بلند مقاله‌ها در سر ويراستاري كاسته شده و به طور چشمگير برسرعت توليد افزوده شده است. براي حفظ و تقويت اين روند، شوراي اجرايي همواره در جستجوي راهكارهايي است كه‌انگيزه‌ها و علاقه‌ها تحكيم گردد و اطلاعات همكاران گسترش پيدا كند، از جمله معرفي همكاران براي شركت در نشستهاي‌تخصصي و همايشهاي خارج از فرهنگنامه، امكان ديدار و مشاوره با متخصصين و كارشناسان رشته‌هاي مختلف و طرح‌انديشه‌ها و جريانهاي علمي جديد دردرون فرهنگنامه.
هم‌انديشي‌ها
در موارد اخير از فرصت تشكيل جلسات ماهانه هم‌انديشي كه از سال ۱۳۸۱ تاكنون در فرهنگنامه تشكيل مي‌شود به نحومطلوب استفاده شده است. نخستين جلسات هم‌انديشي براي تبادل نظر همكاران فرهنگنامه، بررسي پيشرفت كار، سرعت،كيفيت مقاله‌ها و تصاوير، طرح مشكلات و يافتن راهكارهايي براي آن تشكيل مي‌شد. از اواخر سال ۱۳۸۲ در كنار دستيابي به‌اين هدفها با دعوت از اساتيد رشته‌هاي مختلف به هم‌انديشي‌ها، اين جلسات به جلسات آموزش جمعي براي همكاران‌فرهنگنامه تبديل شده است كه براي ويراستاران نيز مفيد است. تاكنون استاداني به اين نشستها دعوت شده‌اند، در موردموضوعهاي مختلفي سخنراني كرده‌اند و پرسش و پاسخ انجام شده است كه از آن ميان مي‌توان به موضوعهاي، تاريخ علم،دانشنامه‌نويسي، محيط زيست، ايران‌شناسي و هويت ايراني، نمايه‌سازي، اطلاع‌رساني و مرجع، كتابداري، زبان فارسي،جهاني شدن، شمس تبريزي و درياي خزر اشاره كرد.
بازديدها
در پايان مقاله بايد به يكي، دو نكته ديگر كه با آموزش ارتباط دارد اشاره كنم، يك، بازديدهايي است كه در طول اين سالهااز مراكز فرهنگي و اماكن تاريخي صورت گرفته كه براي همكاران فرهنگنامه سبب نشاط و سرزندگي شده و نه تنها جنبة‌آشنايي و استفاده از منابع آن مراكز و جلب همكاري بيشتر را داشته بلكه كاملاً در ارتباط با آموزش و مرتبط با كار بوده است.ازجمله مناطق و مراكز بازديد شده، منطقه تاريخي ساوجبلاغ و تپه ازبكي، منطقه تاريخي شهرري، چشمه‌علي، برج طغرل،مركز دايرة‌المعارف بزرگ اسلامي، دانشنامه جهان اسلام، كتابخانه تخصصي وزارت امور خارجه، مركز اسناد ملي ايران وگنجينه اسناد ملي، بنياد ايران‌شناسي، موزه اميركبير و موزه تنوع زيستي است.
ارتباط با مخاطبان، ترويج فرهنگنامه، مشاوران نوجوان
فعاليت دوم، ارتباط فرهنگنامه با مخاطبان آن است كه نوعي آموزش بيرون از فرهنگنامه است، شامل: فعاليت گروه ترويج كه در سال ۱۳۷۹ در فرهنگنامه تشكيل شده و كار بزرگ آن آموزش طرز استفاده از فرهنگنامه است و آشنا كردن مخاطبين فرهنگنامه، شامل دانش‌آموزان، آموزگاران، مديران مدارس، اولياي كودكان، مخاطبين در نمايشگاهها،سمينارها، فرهنگسراها، كتابخانه‌ها و ساير تجمع‌ها و مكانهاي فرهنگي. گروه ترويج كه ابتدا با حضور تعدادي از نويسندگان ويراستاران فرهنگنامه شكل گرفت، اكنون از افراد داوطلب و علاقه‌مند كه خود با فرهنگنامه به خوبي آشنا هستند تشكيل‌مي‌شود كه در جلسات هفتگي گروه شركت مي‌كنند، تجربيات خود از كار ترويج در مدارس و جاهاي ديگر را در اختيار يكديگرمي‌گذارند و براي ساير كارهاي اين گروه برنامه‌ريزي مي‌كنند. انعكاس كار گروه ترويج در مورد استفاده از فرهنگنامه در ميان‌صدها نوجوان با توجه به ارتباط مستقيم با مخاطبان موضوع مهمي است كه براي كلية همكاران از جمله ويراستاران جنبة‌اطلاعات آموزشي دارد.
فعاليت ديگر مرتبط با آموزش، ارتباط با گروه مشاوران نوجوان فرهنگنامه است كه از جلد اول فرهنگنامه با پديد آورندگان‌همراه بوده‌اند. آنها كودكان و نوجوانان ۱۰ تا ۱۶ سال هستند كه با شركت در جلسات مشورتي كه چندين بار در سال، در ارتباط‌با مدخلها تشكيل مي‌شود شركت مي‌كنند. از گروه مشاوران، تاكنون چند نسل آمده و رفته‌اند و در جلسات ويژه خود در كنارنويسندگان و ويراستاران فرهنگنامه نقشي مؤثر داشته‌اند، از سويي ارتباط نويسندگان با نسل جوان را فراهم كرده‌اند و از سوي‌ديگر با اين ارتباط دو جانبه و طرح پرسشهاي خود، راه را به ما نشان داده‌اند. آنها جريان كار را پويا مي‌كنند و تجربه آموزشي‌خوبي در اختيار نويسندگان قرار مي‌دهند. جمع آنها در برنامه‌هاي تابستاني فرهنگنامه كه به صورت كارگاه و معمولاً باپرداختن به يك موضوع مهم فرهنگي كشور يا رفع ابهامات بعضي مدخلها تشكيل مي‌شود، آموزش مستقيمي براي آنهاست‌و به گمان مسئولان فرهنگنامه فرصت مغتنمي است كه در اختيار تعدادي از افراد نسل جوان اين مرز و بوم قرار مي‌گيرد.
سخن آخر اینكه، آموزش در فرهنگنامه امري دائمي است ، نوشتن و ويرايش هر مقاله برابر با جستجو در منابع بسيار است كه خود بر دانش نويسنده و ويراستار مي افزايد. كار گروهي روي هرمقاله دركنار مطالعه مستمر انفرادي، مشاركت در همايش هاي علمي- فرهنگي ومجهز شدن به دستاوردهاي نوين دانش ، آموزش غير مستقيم در فرهنگنامه است . آموزش مستقيم داوطلبان جديد همكاري با فرهنگنامه كه به كمك گروهي از نويسندگان وويراستاران صورت مي گيرد ، هر دو گروه را آموخته مي كند، چنانچه امروز چهار جلد فرهنگنامه هم زمان درحال تدوين است .
مآخذ:
۱- ميرهادي، توران (۱۳۶۸). كساني كه جامعه را ميسازند. تهران: ديبايه
۲- ميرهادي(خمارلو). توران (۱۳۸۴). ۲۶ سال كار، سير تحول فرهنگنامۀ كودكان و نوجوانان از ۱۳۵۸ تا پاييز ۱۳۸۴. تهران، شوراي كتاب كودك