جلد چهارده فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان شامل حرفهای ” د – ذ”در آبان سال ۹۱، زیر نظر توران میرهادی و ایران گرگین، منتشر شد. در این جلد ۲۲۰ مدخل ( ۱۸۷ مقاله و ۳۳ مدخل ارجاعی) در ۳۱۰ صفحه جا گرفته است، این مقاله ها، در رشته های گوناگون دانش، هنر و ادب با استفاده از منابع معتبر و مستند ایران و جهان، با دقت بسیار، به زبان ساده و روان تألیف شده اند.
بر اساس پیشگفتار در جلد چهارده،۵۵۰ تصویر رنگی، به صورت نقاشی، عکس، طرح و نمونۀ داخل کادر، اطلاعات تصویری تکمیلی وروشن کننده به متن مقاله ها افزودهاند. به سبب استفاده از تصویر در جهت آسان فهم کردن مطالب مقاله ها جذابیت بصری فرهنگنامه، افزایش یافته است. ۲۸نقشه درکنار مقاله های گوناگون قرار داده شده اند و آگاهیهای تکمیلی مربوط به کشورها، دینها و آیینها، مطالب علمی، مناطق تاریخی و جغرافیایی مثل رودها، دریاها، دریاچه ها، کوهها، مسیر سفرهای علمی و پراکنش جانوران در ایران و جهان در این نقشه ها نشان داده شده اند و بالاخره در ۴۳ جدول و ۳ نموداراطلاعات طبقه بندی شده فهرست شده اند، از جمله آنها جدولهای زیر را می توان نام برد:
شماری از معروفترین داستانهای کوتاه جهان، شماری از دانشگاههای مهم ایران، رویدادهای مهم دریانوردی در قرنهای شانزدهم تا بیست و یکم میلادی، شعبههای ملی دفتر بین المللی کتاب برای نسل جوان، دلتاهای بزرگ جهان، دورۀ تناوب چند دنباله دار مشهور و نام برخی از دیوانهای دورۀ اسلامی.
در بیشتر دایرةالمعارفهای جهان که در آنها متن با تصویر همراه است در دهۀ اخیر برای کودکان، نوجوانان و جوانان ایرانی ترجمه شده اند، جذابیت تصویری بسیار دیده می شود و مسأله لذت بردن از تصاویر گرایش به تهیۀ مجموعه های ترجمه شده را برای کتابخانهها و خانهها و مدرسهها افزایش داده است، ولی در انتخاب و تصمیمگیری برای تهیۀ کتاب مرجع و دایرة المعارف برای کودکان و نوجوانان فارسی زبان ایرانی، به این نکتۀ بسیار مهم باید توجه کرد: ” آیا دایرةالمعارف انتخابی به پرسشهای نوجوان ایرانی دربارۀ کشور، فرهنگ و هویت خود علاوه بر پرسشهای عمومی او، به درستی و به اندازۀ نیاز، پاسخ می دهد؟ “جواب روشن است منابع و مراجع ترجمه شده، هرچند که بسیار خوب نوشته شده باشند، چون برای فارسی زبانان و فرزندان این سرزمین نوشته نشده اند، نمی توانند به پرسشهای مربوط به ایران، پاسخگو باشند.این مسأله با پژوهشی ساده و شناسایی تطبیقی به اثبات می رسد.
می توان مدخلهای ایرانی را در یک ددایرةالمعارف خوب ترجمه شده شمرد و با فرهنگنامه مقایسه کرد و یا نمونه ها و مثالهای ایرانی را در مدخلهای عمومی آن مطالعه کرد و صحت و دقت اطلاعات مربوط به ایران را بررسی کرد، سوگیری پاسخها را سنجید و مثلا سهم و نقش پژوهشگران و مترجمان ایرانی را در دوره های تاریخی در جندیشاپور،در بیت الحکمه و در سرزمینهای اسلامی جستجو کرد و پاسخها را تطبیق داد.
فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان که دایرةالمعارفی تألیفی است، تعدادی مقالۀ کاملا ایرانی دارد و در انتخاب مدخلها جامعیتی به چشم می خورد که اتفاقی نیست. در مدخل گزینی مدخلهای مربوط به فرهنگ ایرانی، مانند کل مدخلهای فرهنگنامه، گروهی مقالۀ مادر و گروهی زیر مجموعۀ آنها هستند و با هم یک کل را پدید می آورند.
رشته هایی که مدخلهای فرهنگنامه در آنها ایرانی اند و یا با ایران پیوستگی کامل دارند و در چهارده جلد فرهنگنامه صدها مقاله را به خود اختصاص داده اند، عبارت اند از:
– ادبیات فارسی( نویسندگان، شاعران، کتابها، سبکها، انواع ادبی، افسانه ها، شخصیتهای حماسی و اسطوره ای)
– بناهای تاریخی ایران( سازه های تاریخی، مناطق و بناها و بقایای آثار باستانی)
– تاریخ ایران( سلسله ها، دوره های تاریخی، شاهان، بزرگان، سرزمینهای تاریخی)
– جغرافیای ایران( کشور ایران، شهرها، کوهها، رودها، استانها، بیابانها، جزیره ها)
– دین اسلام و ادیان دیگر( سوره های قرآن، معصومان و بزرگان دین اسلام، اصول و فروع دین، فرقه های مذهبی اسلام، رویدادهای تاریخی اسلامی، دیدگاهها)
– مردم شناسی( قومها، ایلها، حرفه ها، صنایع دستی، نقشها و شخصیتها و آثار مردمی، باور عامه)
– هنر ایران( هنرمندان، سبکها، سازها،رشته های هنری)
– شخصیتهای ایرانی (دانشمندان، هنرمندان، نویسندگان، شعرا و بزرگان دیگر)
علاوه بر مدخلهای ایرانی، بسیاری از رشته های دیگر، عمومی و جهانی هستند که در فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان مدخل دارند. نویسندگان مقاله های فرهنگنامه در هنگام تألیف این مقاله های عمومی و جهانی، سهم و نقش و اثر ایران را در منابع معتبر جستجو می کنند و اطلاعات موثق را به دور از بزرگنمایی، در مقاله های عمومی جای می دهند. نمونه هایی از این قبیل را می توان مثال زد:
– درمقالههای گیاهان و جانوران، چنانچه گونۀ ایرانی وجود داشته باشد، علاوه براشاره به آن، تصویر این گونهها هم ارائه می شود.
– در ادبیات جهان، به ترجمۀ آثار به زبان فارسی و تأثیر سبکهای جهانی بر ادبیات فارسی اشاره می شود.
– در رشته های ورزشی، به فعالیتهای ورزشی و مسابقه ها و امتیازهای ایران توجه می شود.
– در تاریخ علوم و فنون، سهم دانشمندان ایرانی درهمۀ دوره ها به ویژه در دورۀ شکوفایی علوم در سرزمینهای اسلامی و نقش ایرانیان درآن دوره دیده می شود
این بخش ها عموماً در دایرةالمعارفهای زبان های دیگر کم رنگ است
دراین جستجو، جلد چهاردهم فرهنگنامه، دو بخش مدخلهای ایرانی و مدخلهایی که دربارۀ ایران آگاهیهایی دارند، بررسی شده است. در این جستجو که حاصل آن در جداولی تنظیم شده و ضمیمه است، علاوه بر تعداد مقاله های هردو بخش، حجم اطلاعات متن وتصویر نیز دیده شده است.
این جستجو نتایج جالبی به دست می دهد:
درجلد۱۴ فرهنگنامه، تعداد مقاله های ایرانی ۸۵ مقاله از مجموع ۱۸۷ مقاله است، تعداد مقاله هایی که دربارۀ ایران آگاهیهایی می دهند ۲۵ مقاله از ۱۸۷ مقاله است، یعنی در حدود ۵/۴۲ درصد مقاله ها کاملا ایرانی هستند و اگر بخش دوم را به آن بیفزاییم در حدود ۶۰ درصد مقاله ها یا ایرانی یا شامل آگاهیهایی دربارۀ ایران هستند.
و میانگین آن۵۰ درصد مقاله های ایرانی است.
اکنون با اطمینان می توان گفت: فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان دایرةالمعارفی عمومی، تألیفی و حاوی اطلاعات موثق و مستند، روان و آسان خوان و حدود ۵۰ درصد اطلاعات آن مربوط به ایران است و این آخرین ویژگی، فرهنگنامه را منحصر به فرد می کند.
آیا اکنون نمی توان گفت گنجینه ای برای فارسی زبانان ایران و همسایگان ایران که با ما زبان و تاریخ و فرهنگ مشترک دارند، فراهم آمده است؟
آیا برای این مجموعه درکتابخانه های مدارس و کتابخانه های عمومی جایگزینی وجود دارد؟
آیا نمی توان این فرهنگنامه را هویت بخش و یکی از ابزارهای مقابله با بحران هویت نوجوان ایرانی پنداشت؟
و تا امروز، از مجموعۀ چهارده جلدی فرهنگنامه کودکان و نوجوانان تا چه میزان به دهها هزار کتابخانۀ موجود در ایران راه یافته است؟
پروین فخاری نیا – نویسنده، ویراستار و سرپرست جلد چهاردهم و عضو شورای اجرایی فرهنگنامه
زمستان ۱۳۹۱