اين مقاله تلخیصی است از صحبتهای آقای دکتر مهدی نیروبخش،عضو گروه مهندسی فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، در جلسه هم اندیشی دی ماه که با حضور گروهی از همکاران فرهنگنامه برگزار شد.
“مديريت آب” از بزرگترین چالش‌های قرن حاضر است به طوری که امروزه آب محور توسعه پايدار شناخته شده‌است.
در بسياري از مناطق جهان، توزيع زماني و مكاني بارشها با پراكندگي مراكز جمعيتي، محل‌هاي مصرف آب و فصل کشاورزی مطابقت ندارد. این عدم توازن با توجه به ضرورت تأمين آب براي توسعه بخشهای کشاورزی و صنعت، مخصوصاً در مناطق خشك و نيمه‌خشك جهان، مشكلات اساسي ايجاد کرده‌است. بخش عمد‌ۀ آن ناشی از محدودیت ذاتی منابع و چرخه آب در طبیعت، و خشکسالی بوده و بخش دیگر، متأثر از اقدامات و فعالیت‌های انسان بر منابع آب است. از آن جمله مي‌توان به افزایش سریع جمعیت و بهره‌برداری بیرویه از منابع و اثرات تخریبی ناشي از آن بر محیط زیست و در نتیجه كاهش نگران کننده آبهای زیرزمینی است، اشاره کرد.
هم‌اكنون جهان با چالش بزرگی روبرو است: تأمين امنيت آبي، در قرن ۲۱. که به معنای تضمين حفاظت از آب شيرين و اكوسيستم‌هاي طبيعي و توسعه اين منابع است، به نحوي كه پايداري بهره‌مندي از منابع و ثبات سياسي ارتقاء یابد.
وضعیت آب در جهان از زبان آمار
بررسي آمار و ارقام موجود نشان مي‌دهد كه در اواخر قرن گذشته حدود ۱.۲ ميليارد نفر به آب سالم دسترسی نداشتند، و در صورت تداوم روند جاري تا سال ۲۰۲۵، دو سوم مردم جهان با بحران كم‌آبي مواجه خواهند شد.
امروزه بیش از ۵/۲ میلیارد نفر از مردم جهان به آب سالم دسترسی ندارند و ۲/۱ میلیارد نیز به آب کافی دسترسی ندارند.
مطابق با گزارش جهاني توسعه آب سازمان ملل متحد (World Water Development Report) ، از كل آبهاي موجود در جهان، بيش از ۹۷% آبهاي شور اقيانوس‌ها و درياها بوده و تنها حدود ۵۳/۲ % آن آب شيرين است. از اين مقدار بسيار محدود نيز، حدود دو سوم آن در قالب يخچال‌هاي طبيعي و پوشش دائمي برف از دسترس خارج است. بنابراين حجم كل آبهاي شيرين جهان كه کمی بیش از ۳۵ ميليون كيلومترمكعب است، که كمتر از ۱% از كل منابع آبي جهان به شمار مي‌آيد.
مطالعات نشان مي‌دهد، قاره آسيا با دارا بودن حدود ۶۰ % از جمعيت جهان، تنها ۳۶% از منابع آب شيرين را در اختيار دارد و حال آنكه اين رقم براي آمريكاي جنوبي با تنها ۶ % از جمعيت جهان، بالغ بر ۲۶ % و استراليا با جمعيت كمتر از ۱% از جمعيت كل، ۵% از منابع آب را داراست.
ایران نیز از حیث میزان دسترسی به منابع آب در وضعیت نامناسبی قرار دارد. سهم ايران از جمعيت جهان ۱ % و از منابع آب شيرين فقط ۲/۰% است. كشور ايران در منطقه خشك و نيمه خشك دنيا قرار گرفته است به نحوي كه ۷۵% مساحت آن در منطقه خشك و نيمه‌خشك و قرار دارد. علاوه بر اين موضوع، در دهه‌هاي اخير وقوع پديده تغيير اقليم، يكي از عوامل تأثيرگذار بر منابع کاهش حجم آب كشور ما بوده‌است. همانطور که مشخص است متوسط درازمدت بارندگي سالانه كشور از حدود ۲۴۳ ميلي‌متر كه خود كمتر از يك‌سوم ميانگين بارش جهاني است، به حدود ۲۰۳ میلیمتر رسیده است.
کاهش شدید میزان بارندگی، باعث شده تا حجم منابع آب تجدیدشونده نیز به شدت کاهش یابد. علاوه بر آن گسترش منابع آلوده كننده آب و اضافه برداشت از منابع زيرزميني ازجمله عمده‌ترين چالش‌هاي موجود در بخش منابع آب كشور ایران است.
سهم منابع آب تجدیدشونده کشور مطابق با آمار سال ۲۰۱۱، در حدود ۱۵۰۰ مترمکعب بهازای هرنفر در سال است. بر اساس شاخصهای بینالمللی کشورهایی با سرانه ۱۰۰۰ تا ۱۷۰۰ مترمکعب در وضعیت تنش آبی قرار دارند. یعنی ایران اکنون در وضعیت تنش آبی است. پیشبینیها نشان میدهد با ادامه روند کاهش بارشها و افزایش جمعیت دیری نمیپاید تا سرانه منابع آب کمتر از ۱۰۰۰برسد، یعنی ایران در شرایط بحران قرار گیرد.
مصرف کنندگان عمده آب
مهمترين مصرف كنندگان آب سه بخش خانگي، صنعتي و كشاورزي است. شکل شماره ۴ متوسط مصرف در هر بخش را در کشورهای با درآمد سرانه بالا و پایین نشان میدهد.
در جهان به طور متوسط، ۷۰% آب در بخش كشاورزي، ۸% در بخش خانگی و ۲۲% در بخش صنعت مورداستفاده قرار مي‌گيرد ولي در كشور ما حدود ۹۲% آب در بخش كشاورزي و تنها ۸% دربخش خانگی و صنعت مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
طبق آمار بانک مرکزي جمهوري اسلامي ايران (طي دوره آماري ۱۳۵۷ تا ۱۳۸۹)، ميزان متوسط سهم ارزش افزوده کشاورزي در توليد ناخالص داخلي (به قيمت جاري) ۶/۱۵% مي‌باشد. به عبارت ساده‌تر، بیش از ۹۰ درصد از منابع آب كشور تنها براي توليد حدود ۶/۱۵% از توليد ناخالص داخلي مصرف شده‌است.
براساس آمار ارائه شدۀ فائو، ۸۲% اراضي جهان ديم و ۱۸% آبي هستند كه از اين اراضي، ۶۰% محصول از اراضي ديم و ۴۰% از اراضي آبي توليد مي‌شود ولي در كشور ما، زمين‌هاي آبي حدود ۹۰% توليد محصولات زراعي و اراضي ديم تنها ۱۰% محصولات را توليد مي‌کنند كه اين امر وابستگي كشاورزي كشور را به آب آشكار مي کند(آمارنامه كشاورزي سال ۱۳۹۱). حجم مصرف آب در بخش کشاورزی و بهرهوری بسیار پایین ضرورت بازنگری در سیاستهای اقتصادی کشور و مدیریت منابع آب را بیش از پیش آشکار میسازد.
ميزان آب تجديدشونده درازمدت ۱۲۰ ميليارد متر مكعب و ميزان مصارف سالانه کشور
۱۰۰ ميليارد مترمكعب است یعنی در حال حاضر حدود ۸۳% از منابع آب تجديدشونده كشور مصرف مي‌شود. در صورتیكه طبق استاندارد كميسيون توسعه پايدار سازمان ملل متحد، ميزان مصرف از منابع آب تجديدشونده بايستي حدود ۴۰% باشد تا هر كشور به لحاظ منابع آب در شرايط پايدار قرار داشته‌باشد.
وضعیت کنونی آب در ایران
مصرف بیرویه آب مخصوصاً در بخش کشاورزی باعث شده تا فشار زیادی به منابع آب زیرزمینی که در حقیقت ذخیره استراتژیک در هر کشوری محسوب میشوند، وارد شود. برداشت بیش ازحد از این منابع باعث شده تا بیش از نیمی از محدوده مطالعاتي کشور از نظر توسعه بهره‌برداري ممنوعه اعلام شود. در طي ۱۵ سال اخير، بطور متوسط سالانه حدود ۵ ميليارد مترمكعب بیش از تغذیه مخازن، از آنها برداشت شده است. این رقم، یعنی کسری مخزن تجمعی در پایان سال ۱۳۹۲، حدود ۱۱۰ میلیارد مترمکعب و افت سطح آب تجمعي نیز حدود ۲۰ متر بوده است. فرونشست زمين در اثر تخليه بي‌رويه مخازن زیرزمینی، پايداري بسياري از زيرساخت‌ها را دچار مشكل نموده و اين پديده غيرقابل بازگشت است. به گفته سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور فرونشست زمین در یک میلیون هکتار از دشت‌های ایران اتفاقی است. که مهمترین عامل بروز این پدیده در ایران برداشت بیش از حد مجاز از منابع زیرزمینی با حفر چاههای غیرمجاز یا اضافه برداشت چاههای مجاز برای کشاورزی است.
برداشت بیرویه از منابع سطحی و زیرزمینی، کمآب شدن رودخانهها و خشک شدن تالابها را درپی داشته است.
همچنین بدلیل تکمیل نبودن شبکههای آبیاری و زهکشی در مناطق کشاورزی و نیز کامل نبودن شبکههای جمعآوری فاضلاب شهری، آلایندههای شهری و کشاورزی به محیطزیست وارد شده و موجب تخریب اکوسیستمهای آبی و خشکی میشود.
بنابر آنچه گفته شد، منابع آبی سطحی و زیرزمینی کشور از نظر کیفی و کمی در شرایط بسیار نامناسب و تأسفآوری قرار گرفته است. فارغ از اینکه کدام بخش از مصرفکنندگان در بروز شرایط موجود نقش داشتهاند یا آنکه شرایط امروز نشان دهنده بحران مدیریت منابع آب است یا بحران آب، بهنظر میرسد برخی از دلایل ایجاد شرایط موجود عبارتند از:
- نهادينه نشدن مديريت بهم‌پيوسته منابع آب در حوضه‌هاي آبريز
- همسو نبودن سياست‌ها و برنامه‌هاي بخش‌هاي مختلف
- عدم نگاه به آب به عنوان يك كالاي اقتصادي و اجتماعي و بي‌توجهي به بهره‌وري آن
- توسعه بخش‌هاي مختلف مصرف (شرب، صنعت و كشاورزي) بدون درنظر گرفتن پتانسيل‌هاي آبي مناطق مختلف
- عدم توجه جدي به مقوله فرهنگ‌سازي، آموزش و مباحث اجتماعي مصرف آب
- بخشي‌نگري و دخالت و نفوذ مباحث سياسي در مديريت آب
ادامه روند موجود مدیریت مصرف در آیندهای نه چندان دور تبعات گسترده و تاحدی غیرقابل جبرانی را به دنبال خواهد داشت. برخی از این موارد عبارتند از:
- مشکلات کمی و کیفی آب شرب در بیشتر شهرهای کشور شدت خواهد یافت.
- آبخانها از دست رفته و منبع قابل جایگزینی وجود نخواهد داشت.
- تنازعات محلی و منطقه‌ای براي استفاده از آب افزايش خواهد يافت.
- امكان كشاورزي در بسياري از مناطق كشور از بين‌رفته و جمعيت زيادي، بيكار و آواره خواهند شد.
- فرونشست زمين در اثر مصرف بي‌رويه آب زيرزميني، سبب تخريب بسياري از زيرساخت‌ها خواهد شد.
- مهاجرت از روستاها به شهر افزايش یافته و افزايش حاشیه‌نشینی هزينه‌هاي سنگينی را به دولت تحمیل خواهد کرد.
- تالاب‌هاي كشور در معرض نابودي قرار گرفته و كاركردهاي زيست‌بومي خود را از دست خواهند داد.
- سلامتي آحاد جامعه به خطر افتاده و نسل آينده دچار چالش‌هاي جبران‌ناپذيري خواهد شد.
- امكان توسعه صنعتي بخصوص صنايع بالادستي و آب‌بر در مناطق مواجه با بحران آب امكان‌پذير نخواهد بود.
- هزينه‌هاي انتقال آب بخصوص براي آب شرب، به‌شدت افزايش خواهد يافت.
بنابراین برای مدیریت چالش بحران آب راهی بجز همدلی و همراهی و باهم بودن و برای هم بودن وجود ندارد. همه اینها زمانی محقق خواهند شد که مدیریت منابع آب با رویکرد بهم پیوسته و همهجانبهنگر اجرا شود.
بر اساس سياست‌هاي كلي وزارت نيرو و به منظور نيل به اهداف توسعه پايدار منابع آب كشور در چشم انداز برنامه‌هاي آتي، برنامه‌هاي متعددي در دستوركار قرار دارد كه از آن جمله مي‌توان به موارد ذيل اشاره نمود:
- تعيين و ارزيابي راهبردي زيست محيطي (SEA) برنامه‌ها و سياست‌هاي مديريت منابع آب كشور
- برنامه‌ريزي جامع براي اتخاذ تدابير زيست محيطي مورد نياز بخش آب و راهبري عملياتي شدن اهداف توسعه پايدار در مديريت آب
- برنامه‌ريزي، هماهنگي و نظارت بر فعاليت‌هاي مصرف كنندگان آب و جلوگيري از ورود آلودگي‌ها به منابع آب
- تعيين ارزش زيست محيطي آب
- تدوين برنامه ارزيابي پيامدهاي زيست محيطي ناشي از سوانح آلودگي و حوادث طبيعي بر منابع آب
دستيابي به اهداف توسعه پايدار در مديريت توامان عرضه و تقاضاي آب، حفاظت از منابع ارزشمند و محدود آب و بهره‌برداري بهينه و پايدار از اين منابع نيازمند بسيج منابع و امكانات در كليه عرصه‌ها اعم از قانون‌گذاري، اجراي كارآمد سياست ها، تجهيز نيروي انساني، تخصيص اعتبارات لازم و همكاريهاي موثر سازمانها و نهادهاي ذيربط مي باشد كه اميد است با تلاشها و اقدامات موثر در صيانت از منابع آب، اين ميراث ارزشمند را با حفظ كميت و كيفيت آن به آيندگان بسپاريم.