مینا رئیس دانا
كارشناس ارشد تاريخ، عضو شوراي كتاب كودك و هماهنگ کننده گروه تاريخ فرهنگنامه كودكان و نوجوانان
آموزش داوطلبان همكاري با فرهنگنامه
روشهاي آموزش داوطلبان جديد نيز كه هر ساله تقريباً حدود ۱۰۰ نفر هستند بنا بر ضرورتها، نيازها و امكانات در طول اين‌سالها تغيير كرده است. ابتدا داوطلبان در يك جلسة توجيهي كه دبير اجرايي فرهنگنامه (۲۱) داوطلبان را با كليات كار فرهنگنامه‌و همة جوانب آن آشنا مي‌ساختند، شركت مي‌كردند و پس از گذراندن جلسات آموزش نويسندگي كه تعداد آن نيز در طول سالهامتغير بوده است، به گروههاي علمي مي‌پيوستند.
تجربه‌هاي عملي ساليان عمر فرهنگنامه و ريزش‌هايي كه در بين افراد داوطلب رخ مي‌داد، نشان داد كه كار داوطلبانه،سختي راه، مسئوليتها و مداومت‌ها، نياز به توجيه بيشتري دارد به علاوه بهتر است داوطلبان جديد با شركت در جلسات‌گروههاي تخصصي عملاً با شيوه‌هاي كار آشنا شوند تا در آنها انگيزه‌هاي بيشتري ايجاد شود و مقاومت و پايداري خود را دراين راه دشوار بيازمايند.
اكنون مسير آموزش نوشتن براي فرهنگنامه به اين ترتيب است كه داوطلبان در دو جلسه توجيهي شركت مي‌كنند. دراولين جلسه، دبير اجرايي فرهنگنامه داستان تشكيل شوراي كتاب كودك و آغاز تأليف فرهنگنامه را شرح مي‌دهند، از تلاشها،الزامات، دشواريها، شيريني‌ها و مسئوليتهاي كار داوطلبانه صحبت مي‌كنند كه در جذب بيشتر داوطلبان بسيار تأثيرگذار است.در اين جلسه همچنين جزوه‌هاي آموزشي كه مورد اشاره قرار گرفت و جزوه‌هاي ترويجي (۲۲) ديگر فرهنگنامه كه سير تحول‌تأليف فرهنگنامه را نشان مي‌دهد در اختيار داوطلبان گذاشته مي‌شود.
دومين جلسه توجيهي، آشنايي با نوشتن براي فرهنگنامه است. در اين جلسه داوطلبان با منابع و به ويژه منابع موجود دركتابخانه فرهنگنامه آشنا مي‌شوند و اصول كلي نگارش مقاله فرهنگنامه‌اي را فرا مي‌گيرند. دربارة ساختار مقاله‌ها اطلاع پيدا مي‌كنند و ساختار مقاله‌هاي فرهنگنامه را با مدخلي مشخص در چند دايرة‌المعارف عمومي، ويژة سني دبستان، راهنمايي ودبيرستان (۲۳) بررسي و مقايسه مي‌كنند و تا حدودي نوشتن مقاله فرهنگنامه‌اي را تمرين مي‌كنند. داوطلبان پس از گذراندن‌اين دو جلسه توجيهي براساس رشتة تحصيلي و احياناً علاقه خود تقسيم و به گروههاي علمي معرفي مي‌شوند. پس از چندين‌نوبت، شركت در جلسات گروههاي مربوطه و گذشت زمان كافي، از سوي هماهنگ‌كننده گروه مربوطه، به كارگاه آشنايي باكتابهاي مرجع كه از سوي فرهنگنامه برنامه‌ريزي شده است معرفي مي‌شوند.
كارگاه آشنايي با منابع مرجع نيز در دو جلسه تنظيم شده است. در اولين جلسه همكاران جديد توسط مدرس كارگاه با مقوله‌مرجع و منابع مختلف آن بيشتر آشنا مي‌شوند و در دومين جلسه، دستيابي به اطلاعات از كتابهاي مرجع را تمرين مي‌كنند.
پس از گذشت شش ماه، حضور مداوم و فعالانه فرد در جلسات گروه و شركت در بحث ها، مشاركت در كار جمعي و تا حدودي‌از بين رفتن پديدة ترس از نوشتن، به كارگاههاي ويژه نويسندگي براي فرهنگنامه كودكان و نوجوانان كه از سوي گروه پي گيري‌و تصويب شوراي اجرايي فرهنگنامه برنامه‌ريزي شده است معرفي مي‌شوند.
در سالهاي گذشته كسب تجربه‌هاي عملي در آموزش پُررنگ‌تر و تعداد جلسات و ساعات كارگاههاي نويسندگي براساس‌ضرورتها و برنامه‌ريزيها متفاوت بوده است. اكنون بحث آموزش نظام يافته اهميت بيشتري پيدا كرده، و به جلسات توجيهي،كارگاههاي مرجع و جلسات آموزش نويسندگي تقسيم شده است و كارگاههاي نوشتن براي فرهنگنامه در دو جلسه حداقل ۵ساعته برنامه‌ريزي مي‌شود.
اين كارگاهها را معمولاً همكاران با تجربه فرهنگنامه به همراه دستياراني از بين افراد گروههاي علمي اداره مي‌كنند.دستياران، مراحل آموزش را در كنار مسئول كارگاه مي‌گذرانند كه در مراحل بعد براي جايگزيني آماده شوند. افراد شركت كننده‌در كارگاهها براساس رشته تحصيلي خود به چند گروه تقسيم مي‌شوند تا كار نگارش مدخل تعيين شده را در كارگاه تمرين‌كنند. مدرسين كارگاهها تجربه‌هاي خود را در اختيار همكاران جديد مي‌گذارند. با استفاده از راهنماهاي آموزشي فرهنگنامه،اصول نوشتن براي فرهنگنامه كودكان و نوجوانان را يادآوري مي‌كنند. در اين كارگاهها معمولاً مدخلي براي تمرين انتخاب‌مي‌شود كه هنوز مقاله پايه ندارد و قبلاً نوشته نشده است. در كارگاه، داوطلبان با هدايت مسئول كارگاه و دستيار وي مقاله‌هاي‌مشابه مدخل تعيين شده را مي‌خوانند و ساختار مقاله را تجزيه مي‌كنند و با بحث دربارة پرسشهاي احتمالي مخاطب واولويت‌بندي سئوالها به طرح مشتركي مي‌رسند كه مقاله بايد براساس آن نوشته شود. در همين جلسه منابع مورد نياز تعيين‌شده، برگه‌نويسي علمي و گزينش اطلاعات از منابع آموزش داده و تمرين مي‌شود. افراد شركت كننده در چنين كارگاهي با توجه‌به آنچه آموخته‌اند برگه‌هاي علمي لازم خود را از منابع موجود تهيه مي‌كنند، سپس هر يك از برگه‌هاي نوشته شده با اظهارنظرجمع تجزيه و تحليل شده و براساس آن اطلاعات گزينش شده با توجه به درجه (۲۴) تعيين شده مقاله، حداقل بند اول مقاله‌شامل تعريف مدخل، جامعيت، مانعيت، بيان ويژگيهاي كلي و اشاره به آنچه كه در مقاله شرح داده خواهد شد نوشته مي‌شود.
در تمام اين مراحل مسئول كارگاه و دستيار او براي رسيدن به دستاورد لازم، همكاران جديد را راهنمايي مي‌كنند. در فاصله‌دو جلسه كارگاه، از داوطلبان خواسته مي‌شود كه مقاله‌هاي پيشنهاد شده در فرهنگنامه را بخوانند، به جستجوي منابع براي‌نگارش مقاله خود بروند و با همان شيوه‌هاي ارائه شده در كارگاه، اطلاعات علمي برگه‌هاي خود را گزينش كنند، مقاله‌هاي‌مشابه با مدخل را بررسي كنند و مقاله كامل خود را با رعايت تمام اصول آموزش داده شده بنويسند.
در دومين جلسه، تمام اين فعاليت بررسي مي‌شود، دربارة اشكالات احتمالي بحث مي‌شود و براساس يكي از مقاله‌هاي‌نگاشته شده به انتخاب جمع، كار ويرايش تمرين مي‌شود. سپس مهلتي حدوداً يكماهه براي نگارش و تحويل مقاله كامل‌مورد نظر تعيين مي‌شود. در اين فاصله شركت كننده در كارگاه مي‌تواند از فضا، منابع و همكاري اعضاي فرهنگنامه و كمك وياري افراد گروه مربوطه‌اش استفاده كند تا به تدريج به پختگي رسيده و موفق به نگارش مقاله مناسب براي فرهنگنامه شود.
آموزش عمومي
اعضاي فرهنگنامه همواره در حال جستجو، نقد روشها و تكميل و تسريع روند تأليف هستند و بحث و گفتگو پيرامون شيوه اداره كارگاهها، درجه تعيين شده براي مدخل‌ها، محتواي درسي، شيوه‌نامه فرهنگنامه، انتظارات از مدرسان و داوطلبان در گروه‌پيگيري و شوراي اجرايي مورد بحث و تبادل نظر قرار مي‌گيرد.
آموزش در محيط فرهنگنامه امري مداوم است. به تعبير دبير اجرايي فرهنگنامه “كار در فرهنگنامه مانند پژوهشهاي‌دائمي دانشگاهي است و همه ما به نوعي خود را دانشجوي تمام وقت مي‌دانيم، با پرسشها، مطالعه‌ها، بحثها و مشاوره‌هاي‌مداوم” (۲۵) به راستي محيط شورا و فضاي فرهنگنامه آموزشگاهي پوياست. هر جلسه‌اي كه در اين فضاي محدود و كوچك‌تشكيل مي‌شود آموزشي است، اعم از جلسات سازمان يافته، مثل هم‌انديشي‌ها تا كارگاههاي موضوعي، مثل كارگاههاي مرجع‌شناسي (۲۶)، روش تحقيق (۲۷)، جلسات آموزش كامپيوتر (۲۸)، كارگاه نقشه و تصوير (۲۹) و يا تشكيل جلسات آموزش‌ويراستاري كه گاه به وسيلة سر ويراستاران فرهنگنامه تشكيل مي‌شود. (۳۰) در فرهنگنامه آرشيو نيز جنبه آموزش دارد، از باب‌مثال نكته‌هاي مفيد و آموزنده، بررسي حاشيه‌نويسي كنار مقاله‌ها به وسيلة سرويراستاران و كارشناسان تخصصي وسياستگزاران داراي نكته‌هاي مفيد و آموزنده است. كار آموزش را مي‌توان تا ناهارك هاي شورايي و صحبتهاي مهمانهاي آن‌كه فعاليتهاي خود در اقصي نقاط جهان را براي حاضران شرح مي‌دهند، دنبال كرد. در فرهنگنامه فضاي مناسبي ايجادمي‌شود كه شوق آموزش و انگيزه‌هاي بيشتر دانستن، كنجكاوي، جستجو، پرسشگري و خلاقيت را پديد مي‌آورد. اين‌آموزشهاي مستقيم و غير مستقيم در نويسنده فرهنگنامه، اعتماد به نفسي ايجاد مي‌كند كه بداند راهي را كه داوطلبانه انتخاب‌كرده راه درستي است و براي تداوم آن كوشش لازم است. در فرهنگنامه، خودآموزي، مطالعه دائم، آموزش نفر به نفر، آموزش‌در گروههاي تخصصي، بحث و مشورت دائماً در جريان است.
پانويس‌ها:
۲۱- ميرهادي (خمارلو)، توران، ۱۳۰۶
۲۲- جزوه‌هايي كه تحت عنوان ۲۶ سال (۱۳۸۴)، ۲۷ سال (۱۳۸۵)، ۲۹ سال (۱۳۸۷) و ۳۰ سال كار (۱۳۸۸) منتشر شده،سير تحول فرهنگنامه را از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۸۸ نشان مي‌دهد .
۲۳- مثل Khnowledge ,Worldbook The new book of ، Compton Encyclopedla
۲۴- درجه مقاله از لحاظ تعداد واژگان به ۵ گروه تقسيم مي‌شود:
ستاره‌دار – ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ كلمه، در حدود ۳ تا ۴ صفحه فرهنگنامه
درجه ۱ – ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ كلمه، در حدود ۲ صفحه فرهنگنامه
درجه ۲ – ۵۰۰ تا ۷۰۰ كلمه، حدود ۱ صفحه فرهنگنامه
درجه ۳ – ۳۰۰ تا ۵۰۰ كلمه، حدود ۱ ستون از يك صفحه فرهنگنامه
درجه ۴ – ۱۰۰ تا ۱۵۰ كلمه، حدود ۱۲ ستون از يك صفحه فرهنگنامه
۲۵- كساني كه جامعه را مي‌سازند ،۳، توران ميرهادي، نشر ديبايه، تهران، ۱۳۶۸، ص ۶۳
۲۶- كارگاه مرجع‌شناسي را چندين بار خانم نسريندخت عماد خراساني برگزار كردند.
۲۷- كارگاه روشهاي نوين تحقيق تاريخي كه مهراد واعظي‌نژاد، دانشجوي دورة دكتراي تاريخ ايران در انگلستان براي‌اعضاي گروه تاريخ ايران و جهان و تعدادي از همكاران گروههاي تخصصي ديگر در تيرماه ۱۳۸۷ برگزار كرد.
۲۸- كارگاههاي آموزش كامپيوتر براي اعضاي گروههاي مختلف در سال ۱۳۸۲ به وسيله همكار جوان فرهنگنامه، سامان‌محمدي برگزار شد
۲۹- گروه تصوير فرهنگنامه چندين كارگاه تصوير و نقشه، با مسئوليت خانم مهسا صديق و آقاي بلوچ برگزار كرد.
۳۰- خانم گرگين، سرويراستار فرهنگنامه و آقاي پازوكي بازبين فرهنگنامه چندين جلسه براي ويراستاران برگزار كرده‌اند.
۳۱- ايران گرگين و علي پازوكي