کادوسیها

کادوسیها قومی بودند که پیش از آمدن آریاییها به فلات ایران، در جنوب غربی دریای خزر (نواحی گیلان کنونی) و شرق آذربایجان می‌زیستند. نام کادوسیها نخستین‌بار در اوستا آمده است. پژوهشگران اَرمنی در نوشته‌های خود از آنها با نام کاتی‌شیان (کات‌شان) یاد کرده‌اند و بعضی تاریخ‌نویسان آنها را نیاکان تالشهای کنونی دانسته‌اند.کادوسیها مردمانی شکارچی و دامدار بودند و برای یافتن چراگاه و مراتع حاصلخیز به اراضی و جنگلهای اطراف دریای خزر (کاسپین) آمدند و در آنجا ساکن شدند. این قوم در حدود 750 سال پیش از میلاد با سکاها که به شمال غرب ایران مهاجرت کرده‌ بودند درآمیختند، سپس مانند طایفه‌های دیگر این مناطق، تحت حکومت سکاها قرار گرفتند.

قَراخَتائیان

قَراخَتائیان نامی است که مورخان و نویسندگان قلمرو اسلام از قرن ششم هجری قمری به قوم خَتای (کِیتای) که تیره‌ای از طوایف تُنگوز یا مغول بوده‌اند، داده‌اند. جایگاه اصلی اینان ظاهراً در جنوب مَنچوری (شمال شرقی چین امروزی) بود. دسته‌ای از این ختائیان در قرن پنجم هجری قمری به‌سوی سرزمینهای مسلمان‌نشین در شرق ماوراءالنهر به راه افتادند و در آنجا در کنار قلمرو قراخانیان (ایلَک‌خانیان) قلمرویی به‌دست آوردند. عنوان قراختایی از همین دوره بر آنها اطلاق شده است.

قَراقویونلو

قَراقویونلو (873-777 ﻫ ق) اتحادیه‌ای از طایفه‌های تُرکَمان بودند. قلمرو آنها از حوالی دریاچۀ وان (در شرق ترکیۀ کنونی) به‌تدریج در بخشهایی از ایران و عراق عرب گسترش یافت. مرکز حکومت آنها شهر تبریز بود. آنها به حکومت جَلایریان در آذربایجان و عراق عرب خاتمه دادند. سرانجام این سلسله توسط آق‌قویونلوها از میان رفتند. قراقویونلو به‌معنی صاحب گوسفندان سیاه است.

قزلباش

قِزِلباش عنوان طایفه‌های طرفدار سلسلۀ صفویان است که به سرسلسلۀ صوفیان طریقت صفوی، یعنی صفی‌الدین اردبیلی (735-650 ﻫ ق) ارادت داشتند. قزلباشها به شیخ جنید (درگذشت 860 ﻫ ق) و شیخ حیدر (درگذشت 893 ﻫ ق)، از نوادگان شیخ‌ صفی‌الدین اردبیلی، برای رسیدن به قدرت سیاسی یاری رساندند. ازآن‌پس از مریدان سادۀ مذهبی به سربازانی مسلح و جنگجو تبدیل شدند و در شکست نهایی حکومت آق‌قویونلوها و ظهور سلطنت صفویان نقش اساسی داشتند. قزلباش به‌معنی سرخ‌سَر است، زیرا کلاهی سرخ با دوازده تَرک به نشانۀ دوازده امام شیعۀ اثنی‌عشری بر سر می‌گذاشتند. گفته‌اند این کلاه را شیخ حیدر برای مریدان خود ابداع کرد.