فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان
جلد اول
آئرودینامیک – آیه
پدیدآورنده شورای کتاب کودك
ناشر شرکت تهیه و نشر فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان
تهران 1371
فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان، پدیدآورنده شورای کتاب کودک؛ زیر نظر توران میرهادی (خمارلو)، ایرج جهانشاهی – تهران: شرکت تهیه و نشر فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان، ۱۳۷۱ –
این فرهنگنامه را به همۀ کودکان و نوجوانان ده تا شانزده‌سالۀ ایرانی که آگاهانه می‌کوشند تا آینده‌ساز جامعۀ فرهنگپرور این مرز و بوم باشند و به مادران و پدران و معلمان و مربیان این فرزندان دلبند پیشکش می‌کنیم.
شورای کتاب کودک
سخن ناشر
کودکان و نوجوانان بزرگترین پیکرۀ جمعیتی کشور ما را می‌سازند و آتیۀ سرزمین ما به امکان آموزش و پرورش هر چه بهتر این نسل جوان متکی است. در بسیاری از کشورهای جهان اساسی‌ترین برنامه‌ریزیهای علمی‌و فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی در راستای خواسته‌ها و نیازهای نسل جوان تنظیم می‌شود. توجه به این گونه برنامه‌ریزیها در کشوری همچون ایران که به موجب آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در پاییز ۱۳۷۰ ﻫ ش، کودکان و نوجوانان پرشمارترین گروه سنی آن را تشکیل می‌دهند از اهمیتی دو چندان برخوردار است و مسئولیت سنگینی را بر دوش تمامی‌مسئولان، محققان، نویسندگان و متخصصان تعلیم و تربیت کودک و نوجوان می‌گذارد و به همین دلیل است که نباید تنها به آنچه در محدودۀ کتابهای درسی کودکان و نوجوانان ایرانی نگاشته شده است و یا به شمار اندکی کتابهای مفید دینی و تاریخی، علمی‌و ادبی، شعر و قصه که در سالهای اخیر و به یاری نویسندگان و مترجمان کتابهای کودکان و نوجوانان تألیف و ترجمه شده و به همت تعدادی از ناشران کتابهای کودک و نوجوان انتشار یافته است بسنده کرد.
با چنین نگاهی به مسائل و خواسته‌های نسل جوان، بی‌تردید یکی از بنیادی‌ترین نیازهای کودک و نوجوان ایرانی در دست داشتن کتابهای مرجع در زمینه‌های مختلف است. اثر حاضر کتابی است که به بخش عمده‌ای از این نیاز پاسخ خواهد داد، زیرا این فرهنگنامه که با همت و تلاش متخصصان، نویسندگان، نقشه‌پردازان، تصویرگران و طراحان ایرانی تهیه شده است، می‌تواند پاسخی منطقی، دقیق و علمی‌مبتنی بر زبان و فرهنگ و تاریخ ایران را با نگارشی روان و مناسب و با استفاده از واژگان پایه کودک و نوجوان به وی بدهد، در مورد صدها موضوع اطلاعات کاملی را عرضه کند و پاسخگوی پرسشهای گوناگون نسل جوان باشد.
خبر اینکه شورای کتاب کودک دست‌اندر کار تألیف کتاب مرجع بزرگی برای کودکان و نوجوانان ایرانی است در سال ۱۳۵۸ در میان دلبستگان به رشد و تربیت نسل جوان مطرح شد، اعتبار و صلاحیت شورای کتاب کودک برای انجام این کار امید به جایی در دلها می‌کاشت که درختی برومند در کار قد کشیدن و سایه افکندن است. شوق حاصل از این امید کنجکاویها و پرس و جوها را برانگیخت و معلوم شد که آغازگران این کوشش خطیر راه پر مانع مقصد خود را تا مرحله آماده کردن متن جلد اول و بخشهایی از سایر مجلدات پیموده اند، ولی به دلیل در اختیار نداشتن منابع مالی، امکان ادامه کار و تهیه نقشه‌ها و تصاویر فرهنگنامه و نیز چاپ اثر میسر نشده است.
ناگفته پیداست که تألیف و تدوین و چاپ و نشر فرهنگنامه در ۱۶ جلد با حدود ۵۰۰۰ موضوع در ۶۰۰۰ صفحه که دست کم ۱۵۰۰ صفحۀ آن، نقشۀ جغرافیایی، تصویر، نقاشی و نمودار است از یک سو کاردانی و حوصله و کارایی و از سوی دیگر سرمايۀ قابل ملاحظه‌ای را می‌طلبد، دريغ بود که کوششی چنین پر مایه و خلاق متوقف شود و جامعۀ ایران از ثمر این تلاش خالصانه بهره نگیرد. نتیجه کنکاشها و کوششهای راه جویانه این شد که یک شرکت سهامی‌عام برای ادامۀ کار و چاپ و نشر فرهنگنامه تأسیس گردید تا هر علاقه‌مند به فرهنگ این مرز و بوم بتواند با خرید سهام در پیشرفت این کار شریف گامی بردارد. این تدبیر به تأسیس شرکت تهیه و نشر فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان در سال ۱۳۶۶ انجامید و برای اولین بار در تاریخ نشر کشور گروهی از شیفتگان تربیت نسل جوان، ناشران، متخصصان آموزش و پرورش، محققان و نویسندگان برای نیل به هدفی مشترک گردهم آمدند، نیت اصلی پیدایش این حرکت جمعی بی‌سابقه، بهره‌وری مادی نبود، بلکه این عده ازاین‌رو گرد آمده بودند تا با پشتوانه مناسبی از نیروی انسانی و امکانات مادی و معنوی، راه برای تحقق این هدف ارزشمند و والای فرهنگی گشوده شود، و به‌راستی اگر غیر از این بود و صمیمیتی چنین بی شائبه دنبال نمی‌شد، دست اندرکاران شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه در طول چند سالی که چاپ و نشر جلد اول فرهنگنامه به درازا کشید چگونه می‌توانستند پاسخگوی سهامداران شرکت باشند؟ آن هم سهامدارانی که بی هیچ توقع مادی تنها چشم‌انتظار انتشار فرهنگنامه بودند.
بی شک این همدلی و همکاری معنوی پیش نیاز هر حرکت سازنده و راهگشای فرهنگی است، همان محبت معنوی که نام‌آورانی همچون علی‌اکبر دهخدا، محمد معین و غلامحسین مصاحب از آن برخوردار بودند.
در زمینۀ مسائل مربوط به تهیه و نشر جلد اول فرهنگنامه که شامل مقاله‌های حرف «آ» می شود سخن بسیار است، نشر مجموعۀ بیست و شش جلدی فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان با این جلد آغاز می‌شد و قاعدتاً هم شکل ظاهری فرهنگنامه و هم شیوۀ نگارش و محتوای آن اهمیت زیادی داشت و معیاری برای انتشار دیگر جلدهای فرهنگنامه قرار می‌گرفت. بنابراین، دقت‌نظر در هماهنگی مقاله‌ها با تصویرها، نقشه‌ها و نمودارها از یک سو و رعایت ظرایف حروفچینی، صفحه آرایی، لیتوگرافی، چاپ و صحافی فرهنگنامه از سوی دیگر بسیار مهم بود. تصویرها و نقشه‌ها، مانند مقاله‌ها، می‌بایست بسیار دقیق و صحیح و از نظر کیفیت چاپ روشن و خوانا و با توجه به هدفهای فرهنگنامه تهیه می‌شد. به‌عنوان مثال فقط در نخستین جلد فرهنگنامه ۵۲ نقشۀ جغرافیایی وجود دارد که ۳۵ نقشۀ آن اختصاصاً برای فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان طراحی و ترسیم شده است. این نکته‌ها هر یک به‌نوعی موجب شدند که نشر جلد اول فرهنگنامه بیش از برنامه‌های پیش بینی شده به طول بینجامد.
به همۀ اینها این نکتۀ بسیار مهم را اضافه کنید که کار دایره المعارف‌نویسی به معنای امروزی آن در ایران، هر چند که سابقه و وسعت گسترده‌ای ندارد، اما در هر حال تجربۀ مشخص و واحدی را بیان می‌کند و آن اینکه: تهیه و نشر فرهنگنامه‌ها شتاب نمی‌پذیرد. چه بسیار فرهنگنامه‌ها که مراحل تأليف و انتشار مجلدات آن به بهای عمر مؤلفان و ناشران اولیه فرهنگنامه تمام شده است.
شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه از انتشار جلد اول از مجموعۀ بیست و شش جلدی فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان و تقدیم آن به جامعۀ فرهنگی ایران بسیار خرسند و مفتخر است، چرا که این تحقیق و تألیف گرانبها در میان فرهنگنامه‌های منتشر شده در زبان فارسی کم‌نظیر است و به‌گونه‌ای تدوین شده که هم مناسب نسل جوان است و هم می‌تواند مورد استفادۀ گستردۀ خانواده‌ها و معلمان قرار گیرد. در عین حال، احتمال وجود عیب در جلد اول فرهنگنامه که در حقیقت تجربۀ نو و راهگشای کار است، کم نیست. شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه امیدوار است خبرگان و تیزبینان عيبها را بنمایانند و گوشزد کنند تا مؤلف و ناشر بتوانند جلدهای بعدی را با نقایص کمتری ارائه دهند.
شک نیست که کودکان و نوجوانان ایرانی این هدیۀ ارزشمند را گرامی خواهند داشت و با استفاده از آن بی‌صبرانه در انتظار انتشار جلدهای بعد و تکمیل مجموعۀ فرهنگنامۀ خویش خواهند بود. شیفتگان تعلیم و تربیت نسل جوان و دست‌اندکاران چاپ و نشر به دشواری کاری چنین عظیم و نو که این شرکت برعهده گرفته است، نیک آگاه‌اند و يقيناً آنان نیز از اینکه پس از سالها جلد اول فرهنگنامه در دسترس کودکان و نوجوانان عزیز قرار گرفته است در شادمانی و خوشوقتی ما سهیم خواهند بود.
تهران – زمستان ۱۳۷۰
اعضای هیئت مدیرۀ شرکت تهیه و نشر فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان (سهامی عام)
نوش‌آفرین انصاری (محقق)، محسن باقرزاده، عطاءالله بهمنش، شیرین رهبری، علیرضا زرگر، سید عبدالغفار طهوری، نسرین‌دخت عماد خراسانی، ناصر غلامی، جلال فهیم هاشمی و یحیی مافی*
همکاران جلد اول
سازمان فرهنگنامه
گروه اجرایی:
دبیر اجرایی: توران میرهادی (خمارلو)*
نوش‌آفرین انصاری (محقق)، على بلوکاشی، علی پازوکی*، ایرج جهانشاهی*، دکتر عباس حری*، مهربانو عنقایی و (محمد هدایی از تیر ماه ۱۳۶۲ تا بهمن ۱۳۶۳)
شورای ویراستاران:
سرويراستار: ایرج جهانشاهی *
هوشنگ شریف‌زاده *، محمود محمودی (و اسماعیل سعادت از اردیبهشت ۱۳۶۰ تا دی ۱۳۶۲)
گروه مالی:
یحیی مافی*، دکتر نصرت الله مجتبایی*، عباس یمینی شریف*
دبیرخانه:
سرپرست: مهربانو عنقایی
ملیحه روحانی سیسان (نمایه ساز)*، پروین علیزاده (ماشین نویس)، ربابه موسوی (مسئول گردآوری و گزینش تصویرها) (و گیتی حیدری نفتچالی، نمایه‌ساز از تیر ۱۳۶۴ تا دی ۱۳۶۴)
مشاوران شورای کتاب کودک در طرح کلی فرهنگنامه
شورای کتاب کودک در تهیه و پیگیری و اجرای طرح فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان همواره از نظرها و راهنماییهای استادان، پژوهشگران و کارشناسان بهره جسته است. مشاورانی که دراین‌زمینه یار و یاور شورای کتاب کودک بوده‌اند عبارت‌اند از :
عبدالحسین آذرنگ، مهندس نادر افشار*، کریم امامی، احمد بیرشک*، مهندس علی پازوکی*، دکتر عباس حری*، بهاء الدين خرمشاهی، دکتر عبدالحسین زرین کوب، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی ، دکتر سید جعفر شهیدی*، ثریا قزل ایاغ (بهروزی) دکتر مهدی محقق، عباس یمینی شریف*، دکتر غلامحسین یوسفی
پیشنهاددهندگان موضوعها و عنوانها
شورای کتاب کودک در بررسی و گزینش موضوعها و عنوان مقاله‌های فرهنگنامه به مشورت با گروهی از متخصصان رشته‌های گوناگون و کارشناسان آموزش و پرورش پرداخت تا آنچه پدید می‌آورد دور از نیاز و درک و فهم کودکان و نوجوانان ایرانی نباشد. گروهی از صاحبنظران و کارشناسان که در این زمینه‌ها همواره با شورای کتاب همکاری داشته اند عبارت‌اند از:
دکتر مهری آهي، جلال‌الدین امام جمعه، دکتر حسین انوری، دکتر موسی ایرانشهر، دکتر حشمت‌الله بدیعی، دکتر محمد‌تقی براهنی، علی بلوکباشی، دکتر مهرداد بهار، هوشنگ پورکریم، محمدکریم پیرنیا، آذر جزایری، عارف جلالی، دکتر ابوالقاسمجمشیدی، دکتر عبدالله خدایاری، بهاء الدین خرمشاهی، دکتر محمدرضا راشد محصل، منصوره راعي*، دکتر محمد حسین روحانی، غزاله رئیسی، دکتر بهمن سقط‌چیان، دکتر علی سلطانی گرد فرامرزی، الهه سیداحمدیان، رضا سید حسینی، دکتر جعفر سیروس ضياء، دکتر علی اکبر سیف، هوشنگ شریف زاده*، دکتر هادی شفائیه، دکتر سیاوش شهشهانی، دکتر علی اشرف صادقی، میترا صحی زاده، سیروس طاهباز، پوراندخت طاهر پور، ساسان عشقی، نسرین‌دخت عماد خراسانی، کامران فانی، دکتر محمدعلی فرجاد، مهندس فریدون فروتن، دکتر حبیب‌الله قاسمزاده، دکتر فرانک کسایی، عباس گرمان، پروین لیاقت روش، دکتر عباس ماهیار، دکتر نصرت‌الله مجتبایی*، نورالله مرادی، بنول مرتاضی، دکتر رضا منصوری، مهجبین مهاجر، زهره میرحیدر، دکتر کیومرث ناصری، دکتر پوراندخت نوذری، محمد هدایی، دکتر مرتضی هنری.
پدیدآورندگان مقاله‌ها
مقاله‌های این فرهنگنامه براساس معتبرترین منابع پدید آمده است. در این کار گروهی از متخصصان رشته‌های گوناگون، نویسندگان، مؤلفان، صاحبنظران، کارشناسان، پژوهشگران و ویراستاران با شورای کتاب کودک همکاری داشته‌اند. اگر مقاله‌ای نیاز به ساده‌نویسی یا بازنویسی داشته است، گروهی از همکاران فرهنگنامه که راه و روش ساده‌نویسی برای کودکان و نوجوانان را در کارگاههای شورای کتاب کودک فرا گرفته بودند، آن مقاله را به‌صورتی در آورده‌اند که دور از نیاز و فهم و درک کودک یا نوجوان نباشد. ویراستاران موضوعی، مشاوران و شورای ویراستاران گام به گام با پدیدآورنده یا ساده‌نویس یا بازنویس مقاله همراهی داشته‌اند تا آنچه پدید آمده است هماهنگ با طرحی باشد که برای چنین فرهنگنامه‌ای در نظر گرفته شده است. در زیر ، نام گروهی از پدیدآورندگان مقاله‌ها، یعنی نویسندگان و مؤلفان و ساده‌نویسان و بازنویسان، به‌ترتیب الفبایی نام خانوادگی و شماره‌ای که برای هر یک اختصاص داده شده آمده است. این شمارۀ شناسایی در پایان هر مقاله نشان می‌دهد که هر یک از پدیدآورندگان چه سهمی‌در پدید آوردن مقاله داشته است. دربارۀ این شماره‌ها و نقشی که همکاران دیگر و شورای ویراستاران در پدید آمدن هر مقاله داشته‌اند به نکته‌هایی که در صفحۀ ۳۲ یادآوری شده است توجه کنید.
١. حسين ارفع دکتر مهندسی عمران
۲- حسین اسدی محمدتقی‌لو لیسانس اقتصاد و بازرگانی و متخصص سیستمهای هواپیما
٣. منیژه اسکندری زنجانی فوق لیسانس روابط بین الملل
۴- فاطمه اشرفی خطيب لو دانشجوی زبان انگلیسی
۵- سید جلال‌الدین امام‌جمعه کارشناس علوم پایه
۶- مهناز امير راشد فوق لیسانس روابط بین الملل
۷- موسی ایرانشهر دکتر در گیاهشناسی
۸- محمد بایبوردی دکتر در مهندسی آب و خاک
۹- على بلوکباشی فوق لیسانس زبانشناسی و دکتر در مردمشناسی
۱۰- شیرین بنی احمد لیسانسۀ مترجمی زبان فرانسه
۱۱ – علی پازوکی* مهندس کشاورزی و قوق لیسانس حشره‌شناسی
۱۲ – سوسن تحویلداری فوق لیسانس آموزش و بهداشت
۱۳ – آذر جزایری لیسانسۀ روابط عمومی و تبلیغات
۱۴ – هاله جلیلیان لیسانسۀ زمینشناسی
۱۵ – پرویندخت جهانپناه تهرانی لیسانسۀ هنرهای زیبا
۱۶ – ایرج جهانشاهی* فوق لیسانس تحقیقات و مطالعات اجتماعی
۱۷ – محمدرضا حائری مهندس معماری و شهرسازی
۱۸ – علی خاکبازان کارشناس
19 – على خلدبرین مهندس آبیاری و آبخیزداری
۲۰ – مصطفى درودیان فوق لیسانس ادبیات فارسی
۲۱ – منصوره راعی* فوق لیسانس علوم تربیتی
۲۲ – ملیحه روحانی سیسان* لیسانسۀ باستانشناسی و تاریخ هنر
۲۳ – مهران روحانی پزشک عمومی
۲۴ – پرویز روزخش لیسانسۀ زمینشناسی
۲۵ – على رؤوف کاتب فوق لیسانس مدیریت آموزشی
۲۶ – فرح زاهدی فوق لیسانس زبانها و فرهنگ باستان
۲۷ – فرانک زرین کفش ليسانس ادبیات فارسی
۲۸ – علی سلطانی گرد فرامرزی دکتر در ادبیات فارسی
۲۹ – مریم سیادت لیسانس علوم آزمایشگاهی
۳۰ – هوشنگ شریف زاده* کارشناس آموزش فیزیک
۳۱ – شکوفه شهیدی ليسانس ادبیات فارسی
۳۲ – ماري شیبایی* فوق لیسانس فیزیک
۳۳ – مینا شیرین زاده ليسانس زبان انگلیسی
۳4 – محمود صداقت فوق لیسانس آبشناسی
۳۵ – منیژه صدرزاده ليسانس فیزیک
۳۶ – صفت الله طاهری فوق لیسانس روابط بین الملل
۳۷ – عبدالرضا طباطبایی لیسانس معماری داخلی
۳۸ – عبدالرحمن عالم دکتر در علوم سیاسی
۳۹ – يوسف عرشی فوق لیسانس اصلاح نباتات
۴۰ – نسرین علی اکبری ليسانس ادبیات فارسی
۴۱ – هدایت غفاری فوق لیسانس کشاورزی
۴۲ – پیرایه فرزانه کاری دانشجوی پزشکی
۴۳ – رحيم قاسمیان مهندس متالورژی
۴۴ – محمدحسین قرشی لیسانس مترجمی‌زبان انگلیسی
۴۵ – فرشیده کاظمی فوق لیسانس تعلیم و تربیت
۴۶ – مهدخت کشکولی دکتر در زبان و دین و فرهنگ باستان
۴۷ – سوگل مافی لیسانس مترجمی‌زبان فرانسوی
۴۸ – فريدة متين لیسانس گیاهشناسی
۴۹ – محمود محمودی ليسانس زبانهای فرانسوی و انگلیسی
۵۰- بهرام مستقیمی فوق لیسانس روابط بین الملل
۵۱ – گلزار مصفا لیسانس ادبیات فارسی
۵۲ – حسین معماریان فوق لیسانس زمینشناسی
۵۳ – علی مفیدی مهندس کشاورزی و باغبانی
۵۴ – رویا منجم فوق لیسانس کالبدشناسی
۵۵ – عباسعلی منیعی فوق لیسانس باغبانی
۵۶ – منوچهر میثاقیان فوق لیسانس ریاضی
۵۷ – توران میرهادی* لیسانس روانشناسی
۵۸ – محمدجواد میرهادی دکتر در کشاورزی در رشته خاکشناسی و کاشت
۵۹ – حبيب الله ناظري مهندسی مواد و متالورژی
۶۰ – حسین وثوقی دکتر در زبانشناسی و آموزش زبانهای خارجی
۶۱ – مرجان هدایتی دیپلمه علوم تجربی فوق لیسانس کتابداری
۶۲ – محمد هدایی فوق لیسانس مشاوره
و مقاله‌هایی که به‌وسیلۀ شورای ویراستاران پدید آمده‌اند با نشانۀ ف در پایان مقاله مشخص شده‌اند.
ویراستاران موضوعی
هر مقاله، پیش از آنکه برای ویرایش در اختیار شورای ویراستاران گذاشته شود، برای بررسی محتوايي از نظر ویراستاران موضوعی می‌گذرد تا با توجه به رشته‌ای که در آن تخصص دارند آن را بررسی کنند. ویراستارانی که در کار ویرایش موضوعی مقاله‌ها با فرهنگنامه همکاری بیشتری داشته‌اند عبارت‌اند از:
حسن انوری ادبیات فارسی
على بلوکباشی علوم اجتماعی
علی پازوکی کشاورزی، گیاهشناسی و جانورشناسی
علی سلطانی گرد فرامرزی اسلام
محمود صداقت زمینشناسی
حسین معماریان زمینشناسی
محمد هدایی تاریخ و جغرافیای ایران و جهان
مريم رسالت آموزش و پرورش
على رؤوف كاتب آموزش و پرورش
توران میرهادی* آموزش و پرورش
دکتر حشمت الله بدیعی حقوق
شیرین عبادی حقوق
شهناز نیک انجام حقوق
مهناز امير راشد علوم سیاسی
صفت الله طاهری علوم سیاسی
عبدالرحمن عالم علوم سیاسی
بهرام مستقیمی علوم سیاسی
مشاوران نوجوان
برای آنکه موضوعها و زبان و بیان مقاله‌های این فرهنگنامه دور از نیاز و درک و فهم کودکان و نوجوانان نباشد، پیوسته گروهی از کودکان و نوجوانان ده تا شانزده‌ساله با فرهنگنامه همکاری داشته‌اند. این گروه برگزیده‌ای از مقاله‌های تهیه شده را می‌خواند و دربارۀ مناسب بودن محتوا و زبان و بیان آنها نظر می‌داد. کودکان و نوجوانانی که دراین‌زمینه بیشتر ما را یاری کرده‌اند عبارت‌اند از:
ماندانا آذرنگ، شهرام احمد وزیر، عليرضا اصلاح پذیر، محمد اعتضادی، مونا ایزدنگهدار، آرش بلوکباشی، پرندیس پورصمیمی، کیومرث پورصمیمی، پرگل تبریزی، بهزاد جلایر، هدا حامدی، آزاده خدادوست، افسانه خدادوست، علیرضا راعی، نوید رؤوف، عاطفه سپهریان، آژینه سیاح، هومن شهرام، نوژن عماد، پریسا کاوه، مازیار میرانی، مریم ناصر، اکبر نامی، فاطمه وزیری، نازلی هدایی و آرش یوسفی.
مشاوران متخصص
هر مقاله، پیش از ویرایش نهایی از نظر گروهی از متخصصان موضوعی و مشاوران هیئت مدیرۀ شورای کتاب کودک می‌گذرد. مشاوران جلد اول فرهنگنامه عبارت‌اند از:
مهري آهي دکتر در ادبیات تطبیقی و ادبیات فارسی ادبیات جهان
نوش‌آفرین انصاری فوق لیسانس کتابداری کلیه مقاله‌ها
مهرداد بهار دکتر در زبانشناسی همگانی و زبانهای باستانی ادبیات ایران باستان
استفان پانوسی دکتر در فلسفه و خاورشناسی مقالۀ آسوریها
ویلیام پیرویان دکتر در علوم سیاسی مقالۀ آسوریها
عباس حری* دکتر در علوم کتابداری و اطلاع رسانی کلیۀ مقاله‌ها
بهاء الدین خرمشاهی فوق لیسانس کتابداری اسلام
مرتضی خلخالی فوق لیسانس شیمی شیمی
عباس زریاب خویی دکتر در فلسفه و تاریخ تاریخ ایران و جهان
سیاوش شهشهانی دکتر در ریاضیات ریاضیات
سید جعفر شهیدی دکتر در ادبیات فارسی اسلام و ادبیات فارسی
دارای درجۀ اجتهاد از حوزۀ علميۀ قم و نجف
علی اشرف صادقی دکتر در زبانشناسی زبانشناسی
نرگس طالقانی دکتر در روانشناسی تربیتی روانشناسی و آموزش و پرورش
کامران فانی فوق لیسانس کتابداری ادبیات جهان
فریدون فروتن راد مهندس الکترومکانیک مهندسی
ثریا قزل ایاغ فوق لیسانس کتابداری ادبیات کودکان
محمدحسن گنجی دکتر در جغرافيا جغرافیای ایران
مهدی محقق دکتر در ادبیات فارسی اسلام
مسعود مسعود انصاري فوق لیسانس برق و مکانیک مهندسی
حسین معصومی‌همدانی مهندس برق فیزیک و اخترشناسی
محمد حسین شمس الدين مفیدی پزشک و کارشناس بهداشت بهداشت و پرشکی
منابع علمی
شورای کتاب کودک، گذشته از منابع معتبری که برای کتابخانۀ مرجع فرهنگنامه فراهم آورده است، از کتابها و منابع اهدایی اشخاص یا سازمانهایی که در زیر نام برده می‌شوند نیز بهره‌مند شده است:
نوش‌آفرین انصاری، محسن باقرزاده، منصوره راعی، دکتر علی زرگری، محمد شریف زاده*، توران میرهادی*، بنیاد جانبازان (مستضعفان)، دانشکدۀ علوم تربیتی دانشگاه تهران، مؤسسۀ جغرافیایی و کارتو گرافی سحاب، مؤسسۀ مطالعات اسلامی‌دانشگاه مک گیل (شعبه تهران)
منابع تصویری
شورای کتاب کودک، گذشته از منابع تصویری معتبری که در کتابخانۀ مرجع فرهنگنامه فراهم آورده است از منابع یا تصویرهای اهدایی گروهی از اشخاص یا سازمانهای علاقه‌مند نیز، که در زیر نام‌برده می‌شوند بهره‌مند شده است:
محمدباقر اکبری، موسی ایرانشهر ، محمد بایبوردی، علی بلوکباشی، مهندس علی پازوکی*، مهندس فریبرز جبارنيا، آتش جعفرنژاد، اکبر چابک، مهندس محبوبة خاتمساز، على حلدبرین، محمد حسن خوشنویس، دکتر سیمین دانشور، محمدرضا داودی راد، مليحه روحانی سیسان، عصمت سوادکوهی، هوشنگ شریف‌زاده، محمود صادقی، مهندس محمود صداقت، عبدالرضا طباطبایی، نسرین‌دخت عماد خراسانی، سید حسن غیاثی، سید محمدرضا فاطمی، بیژن فرهنگ دره‌شوری، فلورا قاجاریان، مصطفی کریمی، احمد گیاهی، شاپور مجیب، موسی مجیدی، نورالله مرادی، مهندس حسین معماریان، محمد ناصح کامگاری، مهندس حبیب الله ناظری، مهندس غلامرضا نوروزی، دکتر پرویز ورجاوند، فرهاد ورهرام و دکتر شهرام هدایت.
آرشیو های صدا و سیمای جمهوری اسلامی‌ایران، ادارۀ کل تولید فیلم و عکس وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ادارۀ مرکزی سازمان آتشنشانی و خدمات ایمنی تهران، خبرگزاری جمهوری اسلامی‌ایران، دفتر طرح نیروگاههای آبی کوچک وزارت نیرو، سازمان انرژی اتمی‌ایران، سازمان جنگلها و مراتع کشور، دفتر تثبیت شن و کویرزدایی، سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی، سازمان حفاظت محیط زیست، مؤسسۀ تحقیقات جنگلها و مراتع، سازمان منطقه‌ای آب تهران، کتابخانۀ دانشکدۀ علوم تربیتی دانشگاه تهران، کتابخانۀ دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران، مرکز آمار ایران، موزۀ ایران باستان، موزۀ بانک سپه، مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب.
گروه فنی
برای بررسی مسائل مربوط به گزینش تصویرها، چگونگی تهیه نقشه‌ها و نمودارها و جدولها، و حروفچینی و صفحه پردازی و آماده سازی فرهنگنامه برای چاپ، با گروهی از هنرمندان و کارشناسان چاپ و گرافیک و تصویرگران نیز مشورت می‌شود. این همکاران عبارت‌اند از :
کریم امامی، مجید بلوچ، فریدون جهانشاهی، دکتر نورالدین زرین کلک و گلیلیارد عرفان.
منابع مالی
پیش از تشکیل شرکت تهیه و نشر فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان، پشتوانۀ مالی فرهنگنامه از بخشی از دارایی شادروان محسن خمارلو، که آن را در زمان حیات خود به فعالیتهای فرهنگی اختصاص داده بود، تأمین شد. سپس عده‌ای از همکاران و دوستداران شورای کتاب کودک و علاقه‌مندان به تدوین چنین فرهنگنامه‌ای هریک به سهم خود بخشی از هزینه‌های آن را برعهده گرفتند که برای سپاسگزاری در زیر نام برده می‌شوند:
نوش‌آفرین انصاری، هرمز انصاری، محسن خاتمی، منصوره راعي*، على رؤوف کاتب، معصومه سهراب (مافی)*، يحيي مافي*، مهدی محقق، فاطمه مسعود انصاری، توران میرهادی*، عباس یمینی شریف* و مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
* دریغ که در موقع چاپ اثر، این عزیزان دیگر در میان ما نیستند.
پیشگفتار
امروزه میلیونها دانش آموز ایرانی در مدرسه و خانواده و جامعه آموزش می‌بینند و پرورش می‌یابند. گسترش روزافزون دانش و فن و هنر، استفادۀ بیشتر از رسانه‌های همگانی، مانند رادیو و تلویزیون و روزنامه و مجله، انتشار کتابهای فراوان در زمینه‌های گوناگون برای کودکان و نوجوانان، پرسشهای بسیاری برای کودک یا نوجوان جامعه ما پیش می‌آورد که پاسخ آنها را نمی‌تواند در کتابهایی که در دسترس دارد بیابد. از مادر و پدر و معلم و مربیان دیگر نیز نمی‌توان انتظار داشت که بدون مراجعه به کتابهای مرجع به همۀ پرسشهای کودکان و نوجوانان پاسخهای درست و دقیق بدهند.
ازاین‌رو، کودک یا نوجوان ایرانی نیاز به کتاب مرجعی چون فرهنگنامه دارد که به پرسشهایش، با توجه به دانش پایه و زبان و بیان و محیط زندگانی او و فرهنگ مردمی‌که در میان آنها زندگی می‌کند، پاسخ درست و دقیق و مناسب بدهد. نیاز به فرهنگنامه ای دارد که در آن پاسخ هر پرسش پایه و مایه‌ای شود برای پرسشهای دیگر و دستیابی به آگاهیهای بیشتر، و انگیزه‌ای باشد برای تلاش و حرکت به سوی خودآموزی و خودسازی.
فرهنگنامه‌ها یا دایرة المعارفها و کتابهای مرجعی که به نام اطلاعات عمومی، دانشنامه و مانند آنها تاکنون به زبان فارسی انتشار یافته اند، بیشتر ترجمه‌هایی هستند از زبانهای بیگانه یا مجموعه ای از مقاله‌های پراکنده در زمینه‌های گوناگون. به همین سبب، چنین کتابهایی، گذشته از اینکه به محیط زندگانی و فرهنگ ایران کمتر توجه داشته اند، بیشتر آنها پاسخهای درست و دقیق و مناسب به پرسشهای خواننده نمی‌دهند. بهترین نمونه‌های این گونه کتابها نیز برای بزرگسالان، به ویژه دانش‌پژوهان تهیه شده‌اند، و فهمیدن مطالب آنها نیاز به دانشی فراتر از دانش پایه کودکان و نوجوانان دارد و زبان و بیان آنها هم دشوار است.
شورای کتاب کودک از سالها پیش انتشار فرهنگنامه ای برای کودکان و نوجوانان ایرانی را یکی از ضرورتهای آموزش و پرورش و گسترش دانش و بینش جامعه ما می‌دانست. به همین سبب، با بهره گیری از حاصل تجربه‌های گرانبهای پیشگامانی چون علی اکبر دهخدا در تهیۀ لغتنامه، محمد معین در تألیف فرهنگ فارسی، و غلامحسین مصاحب در پدید آوردن دایره المعارف فارسی، و با برخورداری از تجربه‌های گروهی از دانشمندان و دانش‌پژوهان و کارشناسان دیگر، و با استفاده از امکانات مالی و وسایلی که به‌صورت هدیه برای آغاز کار در اختیار آن قرار داده شده بود، در پاییز سال ۱۳۵۸ به کار تهیه فرهنگنامه کودکان و نوجوانان پرداخت.
ویژگیها
در آغاز کار این پرسشها مطرح شد که چه نوع فرهنگنامه‌ای، برای کدام گروه سنی، و با چه ویژگیهایی باید تهیه شود.
پاسخ این پرسشها، پس از نظرخواهیهای بسیار و بررسی دایره المعارفها و کتابهای مرجع گوناگون دیگر، به‌دست آمد و هدف شورای کتاب کودک در تهیۀ فرهنگنامه قرار گرفت:
پدید آوردن فرهنگنامه‌ای عمومی‌که به پرسشهای کودکان و نوجوانان ۱۰ تا ۱۶ سالۀ ایرانی پاسخهای درست و دقیق و مناسب بدهد. چنین فرهنگنامه‌ای می‌بایست معتبر و مؤثر باشد و با دیدگاهی علمی، مردمی‌و الهام گرفته از تاریخ و فرهنگ ایران و منطقه تهیه شود، مطالب آن شوق‌انگیز و برانگیزاننده به مطالعۀ بیشتر و بهره‌گیری از آن آسان باشد.
هر یک از نکته‌های این هدف ضابطه‌ای شد برای گزینش عنوانها، محتوای مقاله‌ها و درستی هویت آنها و همخوانی آگاهیها با دانش پایۀ کودکان و نوجوانان و زبان و بیان آنها.
گزینش عنوانها
گزینش عنوانها بیش از دو سال به طول انجامید. در این مدت، نخست هر موضوعی که در کتابهای درسی دوره‌های دبستان، راهنمایی تحصیلی و سالهای اول و دوم دبیرستان ممکن بود عنوان مقاله ای قرار گیرد و نیز عنوانهای ترجمۀ فارسی فرهنگنامه برتا موریس پارکر، دایره المعارف فارسی مصاحب، و عنوانهای دایره المعارفی لغتنامۀ دهخدا و فرهنگ فارسی معین در برگه‌های جداگانه نوشته و به‌صورت الفبایی تنظیم و در ۳۴ گروه موضوعی طبقه‌بندی شدند. سپس، گروهی از صاحبنظران در رشتۀ آموزش و پرورش به گزینش مقدماتی عنوانها پرداختند. بررسی این عنوانها نشان داد که چنین گزینشی با هدفی که شورای کتاب کودک در تهیه فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان دارد هماهنگ نیست. بعضی از عنوانها از حدود دانش پایۀ کودکان و نوجوانان فراتر می‌رفت و عنوانهای بسیاری که مورد نیاز و درخور فهم کودکان و نوجوانان بود در میان آنها یافت نمی‌شد. به همین سبب، از گروههای متخصص در رشته‌های گوناگون درخواست شد تا کار گزینش مجدد و تکمیل عنوانها را برعهده بگیرند.
هر یک از این گروهها با مراجعه به منابع تخصصی رشتۀ خود و با توجه به کتابهای مرجع دیگر، عنوانهایی را پیشنهاد کرد. برای نمونه، گروه فرهنگ و معارف اسلامی با مراجعه به کتابهایی چون دایرة المعارف اسلام (به زبان انگلیسی)، دانشنامۀ ایران و اسلام (ده جزوه انتشار یافته)، بعضی از کتابهای حوزه‌های علمیه، و همۀ عنوانهای مربوط به اسلام در دایرة المعارف فارسی، لغتنامه، فرهنگ فارسی، ریحانة الادب عنوانهای مورد نیاز و در خور فهم و درک کودکان و نوجوانان را برگزیدند. گروه فیزیک فهرستی از عنوانهای مهمترین مبحثهای فیزیک براساس طبقه‌بندیهای جدید تهیه کرد. عنوانهای مقاله‌های فیزیک از میان این فهرست برگزیده و با عنوانهای منابع عمومی‌دیگر مقایسه شدند. گروههای مهندسی و پزشکی فهرستی از عنوانهای این دو رشته، براساس منابع عمومی‌و تخصصی که به زبانهای انگلیسی و فارسی در اختیار داشتند، تهیه کردند و سپس به مقایسۀ آنها با منابع دیگر پرداختند. بعد، گروهی از صاحبنظران گزینش عنوانهای این دو رشته را برعهده گرفتند. در گزینش عنوانهای ادبیات فارسی، مردمشناسی، ریاضیات، اخترشناسی، شیمی، گیاهشناسی، جانورشناسی، هنر، ورزش و سرگرمیها، تاریخ و جغرافیای ایران و جهان، و رشته‌های اصلی دیگر نیز کم‌و‌بیش همین شیوه بهکار رفت.
عنوانهای مقاله‌های برگزیدۀ هر رشته به‌صورت الفبایی تنظیم و براساس کوتاهی یا بلندی مقاله به پنج گروه تقسیم شدند. این تقسیم‌بندی صورت پیشنهادی داشت و با پیشرفت کار تغییرهایی در بعضی از آنها داده شد. سرانجام همة عنوانها، بدون در نظر گرفتن موضوع آنها، به‌صورت الفبایی درآمدند. گروهی از دست‌اندرکاران فرهنگنامه و سپس هیئت اجرایی طرح فرهنگنامه به بازبینی و بررسی این عنوانها پرداخت و عنوانهای نهایی و میزان مطلب مربوط به هر یک از آنها را معین کرد. هیئت اجرایی در این بازبینی از آوردن عنوانهایی مربوط به زندگینامۀ آن گروه از بزرگان دین و دانش و علم و ادب و هنر که هنوز به کار و کوشش در زمینه‌های گوناگون می‌پردازند، همانند بسیاری از فرهنگنامه‌های معتبر ایرانی و خارجی، پرهیز کرد.
در تمامی‌این مرحله‌ها معیارهای گزینش عنوانها یکسان و عبارت بودند از: نیازهای کودکان و نوجوانان، دانش پایه و توانایی درک و فهم آنها، ضرورت موضوعهایی که امروزه کودکان و نوجوانان ایرانی با آنها سر و کار دارند، و جامع بودن مجموعة عنوانها در هر یک از رشته‌های دانش انسانی. از این گذشته، به عنوانهای مربوط به ایران و فرهنگ و تمدن اسلامی توجهی خاص شد، به‌گونه ای که می‌توان گفت نیمی از عنوانهای فرهنگنامه به آگاهیهایی دربارۀ ایران، اسلام، ادبیات فارسی، تاریخ و جغرافیای ایران، مردمشناسی و هنر ایرانی و اسلامی و جنبه‌های گوناگون زندگانی مردم ایران و مانند آنها اختصاص یافت. در گزینش عنوانها و برآورد میزان مطلب مربوط به هریک از آنها پیش‌بینی شد که در پیشرفت کار ممکن است بعضی از عنوانها ناگزیر حذف شوند یا عنوانهای تازه‌ای به مجموعۀ آنها افزوده شوند و میزان مطلب بعضی از آنها تغییر یابد.
تهیۀ مقاله‌ها
شورای کتاب کودک، پیش از آنکه کار نوشتن مقاله‌ها را به متخصصان رشته‌های گوناگون بسپارد، به این نتیجه رسید که می‌بایست پاسخ چند پرسش را روشن کند: طرح مقاله‌ها، زبان و بیان، و شیوۀ خط آنها چگونه باشد؟ مقاله‌ها چگونه نوشته شوند تا خواندن آنها شوق‌انگیز باشد و خواننده را به مطالعۀ بیشتر برانگیزد؟ مقاله‌ها چگونه تنظیم شوند تا بهره‌گیری از آنها آسان باشد؟
کار یافتن پاسخ این پرسشها را شورای کتاب کودک در زمستان ۱۳۵۹ آغاز کرد. نخست گروهی از متخصصان، که با تهیه‌کنندگان لغتنامۀ دهخدا و دایرۀ المعارف فارسی و کتابها و مجله‌های کودکان و نوجوانان همکاری داشتند، و نیز بعضی از نویسندگان و مؤلفان، که امروزه با تهیه کنندگان دایرة المعارف تشیع و دایرة المعارف اسلامی‌و دایرة المعارف بزرگ اسلامی‌همکاری دارند، برای مشورت و تهیۀ مقاله‌های نمونه دعوت شدند. سپس شورای ویراستاران فرهنگنامه تشکیل شد. اعضای شورای ویراستاران برای شناساندن و راهنمایی شیوۀ کار، مقاله‌هایی به‌عنوان نمونه تهیه کردند. ویرایش مقاله‌های نمونه و نتیجۀ نظرخواهیهای گوناگون تجربه‌ای به‌دست داد که براساس آن کتابی با عنوان راهنمای نویسنده و ویراستار تألیف و در سال ۱۳۶۰ منتشر شد. این کتاب به معرفی فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان، هدف و ویژگیهای آن، اصول ساده‌نویسی، شیوۀ خط فارسی و شیوۀ نقطه‌گذاری مطلوب شورای کتاب کودک پرداخت و گام به گام، نویسندگان و مؤلفان و ویراستاران را در تهیه و ویرایش مقاله‌ها راهنمایی کرد.
از گروههای تخصصی و نویسندگان و مؤلفان و دست اندرکاران فرهنگنامه خواسته شد تا برای مقاله‌های مشابه، مانند مقاله‌های کشورهای جهان، زندگینامه‌ها و معرفی گیاهان و جانوران طرحهایی تنظیم و پیشنهاد کنند. این طرحها در شورای ویراستاران بررسی شد و حاصل نظرها در اختیار نویسندگان و مؤلفان قرار گرفت تا به هنگام تهیۀ مقاله به این نکته‌ها نیز توجه داشته باشند.
ویرایش نخستین مقاله‌ها تجربه‌های دیگری به‌دست داد که براساس آنها جزوه‌ای به نام صدویک نکته برای راهنمایی نویسندگان و مؤلفانی که به‌تازگی با تهیه‌کنندگان فرهنگنامه همکاری می‌کردند در سال ۱۳۶۳ تدوین شد. هدف این جزوه آن بود که نویسنده یا مؤلف از آغاز تا پایان کار تهیۀ مقاله راهنمایی شود و بداند که چگونه طرحی برای مقالۀ خود تهیه کند، چگونه به جمع‌آوری آگاهیها بپردازد، چگونه آنها را به‌صورت مقاله‌ای در خور درک و فهم کودک و نوجوان در آورد، و چگونه نخستین ویراستار نوشتۀ خود باشد.
بسیاری از مقاله‌های فرهنگنامه را صاحبنظران، کارشناسان با تجربه، استادان دانشگاهها و پژوهشگران تهیه کرده‌اند. بیشتر این مقاله‌ها دارای مطالبی علمی‌و آگاهیهایی فشرده بودند و زبان و بیان آنها دشوار بود. اگر این مقاله‌ها به همان صورت چاپ می‌شدند، در خور درک و فهم کودکان و نوجوانان نبودند. به همین سبب، شورای کتاب کودک گروهی از همکاران خود را برگزید و در کارگاههایی به آنها اصول و شیوۀ ساده‌نویسی و بازنویسی برای کودکان و نوجوانان را آموخت. این گروه به ساده‌نویسی یا بازنویسی این‌گونه مقاله‌ها پرداخت. هر مقاله ساده‌نویسی یا بازنویسی شده، پس از آنکه به نظر نویسندۀ اصلی می‌رسید، برای ویرایش در اختیار شورای ویراستاران قرار می‌گرفت.
گروهی از کودکان و نوجوانان ده تا شانزده‌ساله پیوسته با شورای کتاب کودک همکاری داشته است. این گروه مقاله‌های گوناگون را می‌خواند و دربارۀ مناسب بودن محتوا و زبان و بیان آنها نظر می‌دهد. بررسی این نظرها نویسندگان و دست اندرکاران فرهنگنامه را در طرح‌ریزی مقاله‌ها، گزینش محتوا، شیوۀ تنظیم آگاهیها و چگونگی زبان و بیان مقاله‌ها یاری می‌دهد.
یکی از مهمترین نکته‌هایی که در تهیۀ مقاله‌های این فرهنگنامه مورد توجه بوده است پرهیز از ترجمۀ مقاله از کتابهای خارجی است. تجربۀ شورای کتاب کودک نشان داده است که ترجمۀ صرف از کتابهای خارجی دشواریهایی پدید می‌آورد که فرهنگنامه را از هدف اصلی دور می‌کند. این‌گونه ترجمه‌ها اغلب با دانش پایه، تجربه، محیط زندگانی کودکان و نوجوانان ایرانی و کاربرد تکنولوژی در جامعۀ ما هماهنگی ندارند. به همین سبب، به تهیه‌کنندۀ هر مقاله توصیه شد که از ترجمۀ صرف بپرهیزد و در صورت استفاده از کتابهای خارجی، مقاله را به‌صورتی در آورد که با توجه به هدف فرهنگنامه، برای کودک یا نوجوان ایرانی سودمند باشد. هر مقاله، پس از گذراندن ۱۲ مرحله، آمادۀ حروفچینی می‌شود. در زیر به این ۱۲ مرحله اشاره شده است:
۱. گزینش نویسنده، دادن عنوان مقاله به نویسنده همراه با طرح مقاله، راهنمای نویسنده و ویراستار، صد و یک نکته، مقاله‌های نمونه، منبع یا منابعی که مقاله براساس آنها می‌بایست تهیه شود، و شمارۀ واژه‌هایی که برای مقاله پیش‌بینی شده است.
۲. مطالعۀ مقالۀ دریافت‌شده برای پذیرش آن یا یادداشت تغييرها و پیشنهادها.
- بازگرداندن مقاله به نویسنده، همراه با یادداشتی دربارۀ تغييرها و پیشنهادها.
- ساده‌نویسی یا بازنویسی مقاله با توجه به یادداشت تغییرها و پیشنهادها.
- مطالعه و بازبینی، واژه‌شماری و اظهار نظر مجدد
۳. بررسی نهایی مقاله و ویرایش موضوعی آن به‌وسیلۀ متخصص و ویراستار موضوعی
۴. ویرایش نخستین مقالۀ آماده شده به‌وسیلۀ شورای ویراستاران.
5. گزینش تصویر با تصویرهای مقاله، پس از ویرایش نخستین به‌وسیلۀ کارشناس گروه فنی با نظر نویسنده و شورای ویراستاران
۶. اظهار نظر نویسنده دربارۀ مقالۀ ویرایش شده.
۷. دادن تغییرهای لازم در مقاله، پس از بازبینی و اظهار نظرهای نویسنده
۸. نظرخواهی از مشاور متخصص در رشته دربارۀ مقاله و تصویر با تصویرهای آن.
۹. نظرخواهی از مشاوران هیئت مدیرۀ شورای کتاب کودک دربارۀ مقاله و تصویر یا تصویرهای آن.
۱۰. بررسی اظهار نظرهای مشاوران به‌وسیلۀ شورای ویراستاران دربارۀ مقاله و تصویر با تصویرهای آن.
۱۱. ویرایش دوم مقاله، با توجه به تغییرها و پیشنهادهای مشاوران به‌وسیلۀ شورای ویراستاران.
۱۲ ویرایش نهایی و آماده‌سازی مقاله برای چاپ
(اعرابگذاری، تعیین حروف چاپی، جای تصویرها و نمودارها و جدولها و نکته‌های دیگر) به‌وسیلۀ شورای ویراستاران.
سازمان فرهنگنامه
همزمان با تلاش برای تهیۀ مقاله‌ها، دعوت از نویسندگان، توجيه و راهنمایی آنها، و اندوختن نخستین تجربه‌ها، سازمان فرهنگنامه به‌تدریج شکل گرفت. چون این سازمان از منابع مالی و امکانات گسترده برخوردار نبود، بیشتر کارهای فرهنگنامه از راه خدمت افراد داوطلب و علاقه‌مند اداره شد. به همین سبب، سازمان فرهنگنامه ویژگیهایی دارد که آن را از سازمانهای دیگر متمایز می‌کند. این سازمان پویا و پیوسته در حال تحول از گرد آمدن کسانی به‌وجود آمده است که هدف اساسی آنها خدمت به نسل جوان کشور است و از این نظر تجربه‌ای است نوین و کم‌سابقه.
پیش از پدید آمدن سازمان فرهنگنامه، گروهی کارهای اجرایی طرح فرهنگنامه را برعهده داشت. این گروه با راهنمایی یکی از اعضای هیئت مدیرۀ شورای کتاب کودک، به‌عنوان دبیر اجرایی طرح فرهنگنامه، کارهای مقدماتی گزینش عنوانها را انجام داد و با دعوت از گروههای تخصصی و مشورت با آنها به برنامه‌ریزی کارهای بعدی پرداخت. پس از تشکیل سازمان فرهنگنامه، این گروه همچنان به کار خود ادامه می‌دهد و به هماهنگ کردن کارها، برنامه‌ریزی مراحل تهیۀ مقاله‌ها، دعوت از همکاران جدید و توجیه و راهنمایی آنها و پیگیری کار تا دریافت مقاله و حل دشواریهای گوناگون می‌پردازد که ضمن کار پیش می‌آید.
مقاله‌های تهیه شده به‌وسیلۀ نویسندگان و مؤلفان و سازمانها و گروههای تخصصی گوناگون نیاز به هماهنگ کردن محتوا و زبان و بیان دارند. به همین سبب، در گروههای تخصصی ویراستاران موضوعی عهده‌دار این کار شدند.
با تشکیل شورای ویراستاران و دبیرخانۀ فرهنگنامه کار تهیۀ فرهنگنامه وارد مرحلۀ اجرایی اساسی شد. شورای ویراستاران، با توجه به هدف و شيوۀ تهیۀ فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان، به ویرایش یکایک مقاله‌ها و شکل دادن و هماهنگ کردن محتوا و زبان و بیان آنها می‌پردازد. با مراجعه به کتابهای مرجع، نظرها و پیشنهادهای اصلاحی خود را در اختیار نویسندگان و ویراستاران موضوعی می‌گذارد و آنها را راهنمایی می‌کند. دربارۀ گزینش تصویرها، صفحه‌آرایی و کارهای چاپی دیگر فرهنگنامه نیز نظرهای مشورتی می‌دهد.
گسترش کارهای اداری و فنی و نیاز به منابع مالی برای گردش کارها و آماده‌سازی و چاپ و نشر فرهنگنامه به تشکیل چهار گروه جدید در سازمان فرهنگنامه انجامید:
گروه اجرایی طرح فرهنگنامه برای تصمیم‌گیری دربارۀ همۀ مسائل فنی و تخصصی مربوط به فرهنگنامه. این گروه از سرویراستار، دبیر شورای کتاب کودک، دبیر اجرایی طرح فرهنگنامه، مسئول دبیرخانه و چند تن از ویراستاران موضوعی تشکیل می‌شود.
گروه فنی برای بررسی مسائل مربوط به گزینش تصویرها و چگونگی تهیۀ نقشه‌ها، نمودارها، جدولها و تهیه و آماده‌سازی نمونه‌های آزمایشی فرهنگنامه.
گروه مشورتی برای پدید آوردن رابطۀ پیوسته میان تهیه کنندگان فرهنگنامه و کودکان و نوجوانان و آگاهی از نیازها و نظرهای آنها دربارة عنوانها، محتوای مقاله‌ها و زبان و بیان آنها.
گروه مالی برای بررسی راهها و روشهای جذب کمکهای مالی و خدمات لازم و مورد نیاز انتشار فرهنگنامه. کوششهای این گروه به تشکیل شرکت تهیه و نشر فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان در سال ۱۳۶۶ انجامید.
سازمان فرهنگنامه حاصل پیشنهادهای نخستین گردهمایی است که در اسفند ماه ۱۳۶۱ با شرکت گروهی از کارشناسان و پژوهشگران و نویسندگان و ناشران و دست اندرکاران تهیۀ کتابهای کودکان و نوجوانان تشکیل شد. این گردهمایی برنامه و شیوه کار فرهنگنامه را مشخص کرد و این نکته را مورد توجه قرار داد که تهیۀ فرهنگنامه برای کودکان و نوجوانان ایرانی کاری است تازه، بنیادی، گسترده و دشوار. به همین سبب، تصمیم گرفته شد که مقاله‌های فرهنگنامه به‌تدریج و به‌ترتیب الفبایی تهیه و منتشر شود و تلاشها نخست برای تهیۀ جلد اول، یعنی عنوانهایی که با حرف آ آغاز می‌شوند، و بعد به ترتیب برای جلدهای دیگر فرهنگنامه تمرکز یابد.
تصویرها
تصویر، نقشه، جدول و نمودار، به ویژه در فرهنگنامه کودکان و نوجوانان ، در انتقال آگاهیها به خواننده نقش مهم دارند و باید درست، دقیق، روشن و با متن مقاله‌ها هماهنگ باشند و به کامل و گسترده شدن آگاهیها کمک کنند. پیش بینی شده است که در فرهنگنامه ۶۰۰۰ صفحه ای کودکان و نوجوانان در حدود ۱۵۰۰ صفحه به عکس، نقاشی، طرح، نقشه جغرافیایی، جدول دانستنیها و نمودارهای گوناگون اختصاصی داده شود.
یافتن تصویر مناسب، با توجه به گستردگی مقاله‌ها در زمینه‌های گوناگون، کاری است بسیار مهم و دشوار. به همین سبب، گروه فنی مسئولی را برگزید تا با راهنمایی نویسندگان مقاله‌ها، ویراستاران موضوعی، شورای ویراستاران، کارشناسان چاپ، و براساس ویژگیهایی که هر تصویر می‌بایست داشته باشد، به منابع گوناگون در مرکزهای اسناد و مدارک و کتابخانه‌های مجهز عمومی و تخصصی مراجعه کند و به گزینش و عکسبرداری و بایگانی تصویرهای مناسب برای فرهنگنامه بپردازد. بخشی از این تصویرها از منابع معتبر ایرانی و خارجی عکسبرداری یا باز‌پرداخت شده است. بخش دیگری از آنها، زیر نظر گروه فنی و نویسندگان و ویراستاران، برای این فرهنگنامه تهیه شده است.
آسانی استفاده از فرهنگنامه
آسانی استفاده از فرهنگنامه، به‌ویژه فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان، اصلی است اساسی، فرهنگنامه باید پاسخ پرسشهای خواننده را به‌سرعت در اختیار او بگذارد. به همین سبب، در این فرهنگنامه در شیوۀ نوشتن مقاله‌ها و در تنظیم صفحه‌ها راهها و روشهایی بهکار گرفته شده است که خواننده به آسانی و به‌سرعت بتواند پاسخ پرسش خود را بیابد.
در هر مقاله، بند اول آگاهیهای لازم را به‌طور فشرده در اختیار خواننده می‌گذارد. بندهای بعدی مقاله آگاهیها را گسترده می‌کند. آگاهیها از ساده به دشوار و از معلوم به مجهول تنظیم می‌شوند. عنوانهای مشابه طرحهای مشابه دارند. هر جا نام یا اصطلاحی تازه بهکار برده می‌شود، عبارت یا جمله‌ای آن را معرفی یا مفهوم آن را روشن می‌کند. برای پرهیز از شکل کتاب درسی دادن به فرهنگنامه، تا آنجا که ممکن بوده است، از بهکار بردن فرمولهای علمی‌و ریاضی، بیان نکته‌های پیچید‌ۀ علمی، و ضبط لاتینی بعضی از نامها و اصطلاحها که تلفظ آنها با اعرابگذاری امکانپذیر بوده خودداری شده است.
تاریخ رویدادهای ایران و اسلام تا آغاز قرن چهاردهم به هجری قمری و از آن به بعد به هجری شمسی آمده است. جمله‌ها ساده و تا آنجا که ممکن بوده است کوتاه هستند. هر جمله بیش از یک یا دو آگاهی در بر ندارد. کوشش شده است تا از واژگان پایۀ کودک و نوجوان و از آنچه دانش آموزان در کتابهای درسی با آنها آشنا شده‌اند بیشتر استفاده شود. املای واژه‌ها و شیوۀ خط با آنچه در کتابهای درسی و کتابهای آموزشی دیگر آمده است هماهنگی دارد و به‌صورتی است که خواندن و درک و فهم نوشته را آسان می‌کند. با این همه، ممکن است بعضی از مقاله‌ها برای بعضی از خوانندگان دشوار باشند و کودک یا نوجوان نتواند مستقیماً از آنها استفاده کند. این‌گونه مقاله‌ها، گذشته از اینکه می‌توانند پاسخگوی پرسشهای کودکان یا نوجوانانی باشند که دانشی گسترده‌تر دارند، با این هدف نوشته شده‌اند که معلمان و مربیان آنها را بخوانند و خود به شیوهای که مناسب می‌دانند پاسخهای لازم را به پرسشهای کودکان یا نوجوانان بدهند.
عنوانهای اصلی مقاله‌های این فرهنگنامه به‌صورت الفبایی تنظیم شده اند. این عنوانها با حروف درشت سیاه و کمی بیرون از متن مقاله چاپ شده‌اند تا یافتن آنها آسان باشد. همراه با متن بعضی از مقاله‌ها جدولی از دانستنیها آمده است تا خواننده بتواند آگاهیهای مورد نیاز را سریعتر بیابد. کوشش شده است که از نشانه‌های اختصاری کمتر استفاده شود تا نا آشنایی با آنها درک و فهم نوشته را دشوار نکند، زیر بعضی از تصویرها آگاهیهایی آمده است که فهم مقاله را آسان یا آن را کامل می‌کند.
همۀ عنوانهای اصلی و نامها و اصطلاحهایی که در سراسر این فرهنگنامه آمده است با اشاره به شماره صفحه یا صفحه‌هایی که می‌توان آنها را یافت به‌صورت الفبایی فهرست خواهد شد. این فهرست راهنما، که جلد شانزدهم فرهنگنامه خواهد بود، یافتن آگاهیهایی را که در این فرهنگنامه آمده است آسانتر خواهد کرد.
تجدید نظر
یافته‌های نوین دانش و فن، رویدادهای سیاسی، دگرگونیهای اجتماعی و تغيير آمارهای گوناگون و مانند آنها سبب می‌شوند که بعضی از آگاهیهایی که در مقاله‌های فرهنگنامه آمده‌اند، بر اثر گذشت زمان، کهنه شوند. به همین سبب، تهیه کنندگان فرهنگنامه پیش بینی کرده اند که با بهره گیری از پژوهشهای متخصصان ایرانی و جهانی، هر چند سال یک بار، در مقاله‌های منتشر شده تجدید نظر کنند و آخرین آگاهیها را در اختیار خوانندگان فرهنگنامه بگذارند.
دشواریها
تهیۀ فرهنگنامه از آغاز با دشواریهای بسیار روبه‌رو بوده است. این دشواریها را در سه زمینۀ دستیابی به منابع دانش انسانی، تألیف و تهیه مقاله‌ها، و منابع مالی می‌توان بررسی کرد.
در زمینۀ دانش انسانی مهمترین دشواری کمبود منابع معتبر در رشته‌های گوناگون، به‌ویژه ایران و فرهنگ و تمدن ایرانی، به زبان فارسی است. کتابهای علمی ما بیشتر ترجمه از کتابهایی است که سالها پیش به‌وسیلۀ نویسندگان و مؤلفان خارجی نوشته یا تألیف شده‌اند، پژوهشگران ایرانی کمتر به پژوهش درزمینه‌های علمی و فرهنگی پرداخته‌اند و آثار اندکی هم که پدید آورده‌اند بیشتر به‌صورت جزوه‌هایی در مراکز تحقیقاتی کشور بایگانی شده‌اند و انتشار نیافته‌اند تا در دسترس همگان قرار گیرند. دستیابی به آگاهیهای دقیق دربارۀ ادبیات و فرهنگ و تمدن و تاریخ و جغرافیا و هنر ایران، و گیاهان و جانوران و منابع طبیعی این سرزمین با دشواریهای بسیار روبه‌رو می‌شود. به همین سبب، نویسندۀ فرهنگنامه برای تهیۀ یک مقالۀ کوتاه با اینکه به کتابهای درسی دانشگاهی و منابع موجود در کتابخانه‌های تخصصی و عمومی مراجعه می‌کند، سرانجام آنچه را می‌یابد پاسخگوی مقاله‌ای در خور فرهنگنامه نمی‌بیند.
منابع موجود به زبان فارسی اغلب با یکدیگر همخوانی ندارند. این ناهمخوانی در بیشتر زمینه‌ها، به‌ویژه آگاهیها، آمار، ضبط و تلفظ کلمه‌ها، و تاریخ رویدادها دیده می‌شود. از اینها گذشته، در بیشتر کتابها نویسندگان یا مؤلفان به پسند و سلیقۀ خود، واژه‌ها و اصطلاحهایی را برگزیده‌اند و بهکار برده‌اند که دور از ذهن خوانندگان، به‌ویژه کودکان و نوجوانان است. به همین سبب، گزینش بسیاری از واژه‌ها و اصطلاحها که علمی، درست، ساده و در خور فهم و درک کودک و نوجوان ایرانی باشد برای تهیه کنندگان مقاله‌های فرهنگنامه کاری است بسیار دشوار. یکدست کردن این واژه‌ها و اصطلاحها در سراسر فرهنگنامه، که نویسندگان گوناگون تهیۀ مقاله‌های آن را برعهده دارند، نیز کار آسانی نیست.
در زمینۀ تألیف و تهیۀ مقاله‌ها مهمترین دشواری برخورداری از همکاری نویسندگانی است که با شیوۀ نوشتن مقاله‌های فرهنگنامه، به‌ویژه فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان، آشنایی داشته باشند. گزینش آگاهیهای مناسب برای کودک و نوجوان ایرانی و پرهیز از ترجمۀ آنچه برای کودکان و نوجوانان سرزمینهای دیگر تهیه شده است، نظم دادن به این آگاهیها به شیوۀ مقاله‌های فرهنگنامه، یعنی به ساده‌ترین و کوتاهترین و فشرده‌ترین صورت، بی‌آنکه خواننده دچار دشواری فهم و درک مطلب شود و پرهیز از گرایشها و داوریهای شخصی و یک جانبه و تکیه بر آنچه مکتوب و مستند و معتبر و مورد نیاز کودک و نوجوان ایرانی است کاری بسیار دشوار است. این کار به زمان و تجربه‌اندوزی نویسنده و آمادگی او برای تغییر مقاله‌ها و گاه چند بار نوشتن آنها نیاز دارد. آزاد گذاشتن ویراستاران برای هماهنگ کردن مقاله‌ها با یکدیگر، که سبب دگرگونی آنها می‌شود، اصلی است که پذیرش آن برای بعضی از نویسندگان آسان نیست، تهیه‌کنندگان فرهنگنامه در این راه شاهد رنجشها و نازک دلیهای بسیار بوده‌اند که بنابر ضرورت کار از آنها گریزی نبوده است.
شتاب بعضی از نویسندگان برای دیدن نتیجۀ کارشان، یعنی بازبینی و بررسی و ویرایش مقاله‌ها و چاپ و انتشار آنها گاه سبب دلسردی آنها می‌شود. کار تهیۀ فرهنگنامه شتاب نمی‌پذیرد و بررسیهای گوناگون و چند بار ویرایش و گاه بازنویسی بعضی از مقاله‌ها نیاز به زمان و دقت فراوان دارد.
این دشواریها سبب شده است که گزینش نویسندگان و آشنا کردن آنها با شیوۀ تهیۀ فرهنگنامه‌های خاص کودکان و نوجوانان ایرانی به‌صورت کاری مداوم و سنگین درآید.
درزمینۀ دستیابی به منابع مالی برای تهیه و آماده‌سازی مقاله‌های فرهنگنامه و چاپ و انتشار آنها شورای کتاب کودک با دشواریهای فراوان روبه‌رو بوده است. با اینکه بیشتر مقاله‌های فرهنگنامه را همکاران و دوستداران شورا تهیه و هدیه کرده‌اند و در بسیاری از کارهای دیگر فرهنگنامه نیز همکاریهای داوطلبانه داشته‌اند، هزینۀ سنگین گردش کارهای دیگر فرهنگنامه سبب شد که امکانات مالی که شورا به‌صورت هدیه برای آغاز کار در اختیار داشت دیری نپاید. محدود بودن منابع مالی از گسترش کار و سرعت بخشیدن به آن جلوگیری کرد و بهکار بستن بعضی از طرحها و برنامه‌ها که برای این فرهنگنامه پیش‌بینی شده بود غیر ممکن شد.
با اینکه چنین کار بزرگی می‌بایست از کمکهای مالی و فنی سازمانهای علمی و فرهنگی کشور برخوردار شود، شورا از این‌گونه یاریها و همکاریها محروم ماند و ناگزیر شد این دشواریها را بپذیرد و چنین کار بزرگی را با همکاری علاقه‌مندان و دوستداران شورا دنبال کند.
همکاریها
بعضی از سازمانهای علمی و فرهنگی امکانات معنوی خود را بی‌دریغ در اختيار شورا می‌گذارند و با تهیه و بازبینی مقاله‌های گوناگون علمی به پیشرفت کار فرهنگنامه کمکهای باارزشی می‌کنند. شورای کتاب کودک وظیفۀ خود می‌داند که در اینجا از هیئت مؤسس و سهامداران شرکت تهیه و نشر فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان که امکان انتشار این اثر را فراهم آورده‌اند و همچنین سازمانهایی که نامشان در آغاز فرهنگنامه آمده است، به‌ویژه بنیاد دایرة المعارف اسلامی، صمیمانه سپاسگزاری کند.
همچنانکه در آغاز این پیشگفتار یادآوری شد، کار تهیۀ مقاله‌های فرهنگنامه با دقت فراوان انجام گرفته است و هر مقاله پس از گذشتن از دوازده مرحلۀ گوناگون آمادۀ چاپ شده است. با این همه، به‌سبب کمبود منابع علمی‌و مالی و بی‌سابقه بودن کار تهیۀ فرهنگنامۀ خاص کودکان و نوجوانان در کشور ما، شورای کتاب کودک کاری را که با دقت فراوان انجام داده است بی‌عیب و نقص نمی‌داند و هرگونه نظر و پیشنهاد اصلاحی را، چه دربارۀ محتوا و چه دربارۀ چگونگی عرضۀ فرهنگنامه با خرسندی می‌پذیرد و از صاحبنظران و پژوهندگانی که نظرهای اصلاحی خود را با شورا در میان بگذارند از پیش سپاسگزاری می‌کند.
سازمانهای علمی و فرهنگی که با این جلد از فرهنگنامه همکاری داشته‌اند:
- ادارۀ کل تولید فیلم و عکس، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
- ادارۀ مرکزی سازمان آتشنشانی و خدمات ایمنی تهران
- دفتر تثبیت شن و کویر زدایی، وابسته به مؤسسۀ تحقیقات جنگلها و مراتع
- دفتر طرح نیروگاههای آبی کوچک، وابسته به وزارت نیرو و سازمان آب تهران
- سازمان انرژی اتمی ایران
- سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی
- سازمان حفاظت محیط زیست
- کتابخانۀ دانشکده علوم تربیتی، دانشگاه تهران
- کتابخانۀ دانشکدۀ هنر، دانشگاه تهران
- مرکز آمار ایران
- مؤسسۀ تحقیقات جنگلها و مراتع
- مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب
راهنمای استفاده از فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان
– چرا آسمان آبی است ؟
– جمعیت آباده در آخرین سرشماری چقدر بوده است؟
– آیا نام آسیه در قرآن آمده است؟
– آبستره چه شیوهای است و پایه‌گذار آن در نقاشی کیست؟
– آل عمران چندمین سورۀ قرآن است و در کجا بر پیامبر اسلام (ص) نازل شد؟
– آیا آبدزدک حشره است؟
– مفرغ آلياژ کدام فلزهاست؟
– زردشتیان آتش مقدس را چگونه تهیه می‌کنند؟
– بلندترین آبشار جهان چه نام دارد؟
– آب سخت چه تفاوتی با آب سنگین دارد؟
– آتشفشان چگونه پدید می‌آمد؟
این‌گونه پرسشها و بسیاری از پرسشهای دیگر هنگامی‌که سخن دیگران را می‌شنویم یا نوشته‌ای را می‌خوانیم، یا به‌دنبال یافتن آگاهیهایی درست در زمینه‌ای خاص هستیم، برای ما پیش می‌آید. این پرسشها ممکن است در زمینه‌های گوناگون دانش انسانی مانند فیزیک، شیمی، اخترشناسی، زیست‌شناسی، دین، تاریخ، جغرافيا، مردمشناسی، هنر و ادبیات باشد. پاسخ هریک از این پرسشها را باید در کتابهایی جستجو کرد که در آن زمینه نوشته شده‌اند. چنین جستجویی کار آسانی نیست. برای اینکه بتوانیم پاسخ بسیاری از پرسشهای خود را به‌آسانی و به سرعت پیدا کنیم، کتابهایی تهیه کرده‌اند که به آنها فرهنگنامه یا دایرة المعارف می‌گویند.
فرهنگنامه کتابی است که در آن آگاهیهای برگزیده‌ای از همۀ رشته‌های دانش انسانی با رشته‌ای خاص از این دانش، به‌صورت مقاله‌هایی کم و بیش کوتاه و فشرده، فراهم آمده است. اگر مقاله‌های یک فرهنگنامه دربارۀ همۀ رشته‌های دانش انسانی باشد، آن را فرهنگنامۀ عمومی‌می‌نامند. فرهنگنامه‌ای که مقاله‌های آن دربارۀ یک رشتۀ خاص از دانش انسانی باشد فرهنگنامه اختصاصی نامیده می‌شود. فرهنگنامۀ پزشکی، فرهنگنامۀ روانشناسی و فرهنگنامۀ جغرافیایی نمونه‌هایی از فرهنگنامه‌های اختصاصی هستند.
فرهنگنامه به این منظور تهیه نشده است که کسی آن را از آغاز تا پایان بخواند، بلکه به این منظور تهیه شده است که اگر کسی بخواهد دربارۀ موضوعی علمی، تاریخی، جغرافیایی و مانند آنها آگاهی کوتاه ولی درست و دقیق به‌دست آورد، به این کتاب مراجعه کند و پاسخ پرسش خود را به‌آسانی بیابد. به همین سبب است که فرهنگنامه را کتاب مرجع می‌نامند. کتابی که در دست دارید فرهنگنامه‌ای است عمومی که برای کودکان و نوجوانان تهیه شده است. این کتاب به بسیاری از پرسشهای شما پاسخهای کوتاه و درست می‌دهد. با استفاده از آن می‌توانید درستی بسیاری از نکته‌هایی را که شنیده‌اید، یا خوانده‌اید بررسی کنید. از این گذشته، در بعضی از کارهای پژوهشی، مانند نوشتن مقاله و تهیه گزارش، نیز می‌توانید به این فرهنگنامه مراجعه کنید.
برای تهیۀ این فرهنگنامه چندین گروه سالها کوشش کرده‌اند: مربیان و معلمان و پدران و مادرانی که میزان دانش، زبان پایه، و نیازهای شما کودکان و نوجوانان را می‌شناسند، نویسندگان و پژوهشگرانی که هر کدام در یکی از رشته‌های دانش انسانی تخصص دارند، ویراستارانی که در کار نوشتن برای کودکان و نوجوانان و ساده‌نویسی و هماهنگ و یکدست کردن زبان و بیان مقاله‌ها سالهای دراز تجربه اندوخته‌اند، گروهی که در تهیۀ تصویرها و آماده کردن فرهنگنامه برای چاپ همکاری داشته‌اند. تهیه‌کنندگان فرهنگنامه با گروهی از همسالان شما نیز دربارۀ مطالب و زبان و بیان مقاله‌ها پیوسته مشورت کرده‌اند.
فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان نزدیک به پنج هزار مقاله دارد که در بیست و شش جلد منتشر می‌شود، عنوان مقاله‌ها، که با حروف درشت و سیاه و کمی‌بیرون از متن مقاله چاپ شده است، به ترتیب حرفهای الفبای فارسی است. عنوان همۀ مقاله‌های فرهنگنامه و عنوان بسیاری از آگاهیهای دیگری که در این مقاله‌ها آمده است نیز به ترتیب الفبایی در فهرست راهنما چاپ می‌شود. الفبایی بودن این عنوانها به شما کمک می‌کند تا بتوانید مقاله با موضوع مورد نظر خود را به آسانی پیدا کنید.
در بیشتر مقاله‌ها بند اول فشرده‌ای از همۀ مقاله است و آگاهیهای لازم را به‌طور خلاصه در اختیار شما می‌گذارد.
مقاله‌هایی که موضوع آنها شبیه یکدیگر است دارای طرح یکسانی هستند. مثلاً طرح همۀ مقاله‌هایی که دربارۀ کشورهای جهان نوشته شده‌اند یکسان است. اگر به چند مقاله که موضوع آنها شبیه یکدیگر است مراجعه کنید، متوجه طرح یکسان آنها خواهید شد و در صورت نیاز خواهید توانست پاسخ پرسش خود را، بی‌آنکه همۀ مقاله را بخوانید بیابید. در مقاله‌های بلند، عنوانهای فرعی شما را به آگاهیهای مورد نظرتان راهنمایی می‌کنند. اما مقاله‌های کوتاه عنوان فرعی ندارند در این مقاله‌ها هر دسته از آگاهیها در یک بند آمده است. با خواندن یک یا دو سطر از هر بند می‌توانید پاسخ پرسشتان را به‌آسانی پیدا کنید.
در هر مقاله بعضی از کلمه‌ها با حرفهای سیاه و بعضی دیگر از کلمه‌ها با حرفهای خوابیده چاپ شده‌اند. آنهایی که با حرفهای سیاه چاپ شده‌اند در فرهنگنامه مقالۀ مستقل دارند و آنهایی که با حرفهای خوابیده چاپ شده‌اند اصطلاحها، نام اشخاص یا نام شهرها و سرزمینها، با مفهومهایی هستند که در مقاله توضیح کوتاهی دربارۀ آنها آمده است. اگر این توضیح را در مقاله نیافتید به فهرست راهنما، که پس از جلد پانزدهم منتشر می‌شود، مراجعه کنید. فهرست راهنما نشان می‌دهد که آن توضیح کوتاه را در کدام مقاله می‌توانید پیدا کنید.
در پایان بعضی از مقاله‌ها به‌عنوانهایی اشاره شده است که اگر به آنها مراجعه کنید، می‌توانید آگاهیهای بیشتری دربارۀ موضوع آن مقاله به‌دست بیاورید.
وقتی که فرهنگنامه را باز می‌کنید، صفحۀ سمت راست با شمارۀ زوج و صفحۀ سمت چپ با شمارۀ فرد مشخص شده است، در بالای صفحۀ زوج کلمه‌ای می‌بینید که نخستین عنوان در این دو صفحه است و در بالای صفحۀ فرد نیز کلمه‌ای می‌بینید که آخرین عنوان در این دو صفحه است. با توجه به اینکه عنوانهای مقاله‌ها به‌ترتیب الفبایی تنظیم شده‌اند، برای یافتن عنوان مورد نظر خود کافی است که تنها به دو کلمۀ بالای صفحه‌ها نگاه کنید و صفحه‌ای را که عنوان مورد نظرتان در آن است بیابید.
با هم تمرین کنیم:
1- پرسشی را در نظر بگیرید، مثلاً آیا آبدزدک حشره است؟ نخست کلمۀ راهنما یعنی کلمه‌ای را که پاسخ را در اختیار شما می‌گذارد، پیدا کنید. کلمۀ راهنما در این پرسش آبدزدک است. بنابراین، به عنوان آبدزدک مراجعه کنید. آ نخستین حرف الفبای فارسی است، به همین سبب، برای پیدا کردن عنوان آبدزک باید به جلد اول فرهنگنامه مراجعه کنید. با نگاه کردن به کلمه‌های بالای صفحه‌ها، و با در نظر گرفتن ترتیب حرفهای الفبای فارسی، می‌توانید صفحه‌ای را که مقالۀ آبدزدک در آن چاپ شده‌است به‌سرعت پیدا کنید. مقالۀ آبدزدک در این فرهنگنامه میان دو مقالۀ آبدانان و آبرسانی چاپ شده‌است. حالا متن مقاله و تصویر آبدزدک در اختیار شماست. نخستین جملۀ بند اول مقاله را بخوانید جواب خود را یافته‌اید. اگر پرسش بیشتری دارید، مثلاً می‌خواهید بدانید که این حشره در کجا زندگی می‌کند، چه می‌خورد، سودمند یا زیان‌آور است، بقیۀ مقاله را هم بخوانید.
۲ – موضوعی را در نظر بگیرید، مثلاً آتشفشان. می‌خواهید دربارۀ این موضوع آگاهیهایی به‌دست بیاورید. پرسشهای خود را در ذهن مطرح کنید. اگر خواستید، آنها را روی کاغذ بنویسید، مثلاً: آتشفشان چیست؟ چگونه و چرا به‌وجود می‌آید؟ در کجای کرۀ زمین وجود دارد؟ کلمۀ راهنما در همۀ این پرسشها همان کلمۀ آتشفشان است. بنابراین، در جلد اول فرهنگنامه به کمک کلمه‌های بالای صفحه‌ها عنوان آتشفشان را بیابید.
مقالۀ آتشفشان، با متن و تصویر و نقشه‌هایش، نه تنها پاسخ پرسشهای شما را می‌دهد، بلکه آگاهیهای گوناگون دیگری هم در اختیار شما می‌گذارد. به همین سبب، بهتر است که به جای یک یا دو بند از مقاله، همۀ آن را بخوانید.
۳- در گفتگو با دوستان، شنیدن برنامه‌ای از رادیو، یا هنگام خواندن مقاله‌ای در یک مجله یا روزنامه توجه شما به نکته‌ای جلب شده است. نمی‌دانید که آنچه شنیده یا خوانده‌اید درست است یا نه. فرهنگنامه دراین‌باره به شما کمک می‌کند. پرسش خود را در ذهن مطرح کنید یا روی کاغذ بنویسید، مثلاً آیا آبشار نیاگارا بلندترین آبشار جهان است؟ در این پرسش دو کلمۀ راهنما وجود دارد: آبشار و نیاگارا، می‌توانید به هر دو مقاله مراجعه کنید. ولی کلمه‌ای که در این فرهنگنامه شما را به پاسخ پرسشتان راهنمایی می‌کند کلمۀ آبشار است. با نگاهی سریع به تصویر و متن مقالۀ آبشار متوجه می‌شوید که آبشار نیاگارا بلندترین آبشار جهان نیست. بلکه از معروفترین آبشارهاست و ارتفاع آن ۵۰ متر است، درحالی‌که ارتفاع بلندترین آبشار جهان، یعنی آبشار آنجل در ونزوئلا به ۹۷۹ متر می‌رسد.
۴- آموزگاران و دبیران علاقه‌مند گاهی از دانش آموزان می‌خواهند که در زمینه‌ای خاص به پژوهش و تهیۀ مقاله با گزارش بپردازند. مشاهدۀ محیط زندگی، انجام دادن آزمایشها، و مراجعه به کتابها بخشی از این پژوهش است. در زمینه‌ای که می‌خواهید به پژوهش بپردازید مقالۀ اصلی را در فرهنگنامه بخوانید. یادداشتهای لازم را بردارید. برنامۀ مشاهده و آزمایش خود را تنظیم کنید. پس از آنکه مجموعۀ یادداشتهای شما آماده شد، می‌توانید مقاله یا گزارشی دقیق تهیه کنید. مثلاً آب موضوعی است که آن را از دیدگاههای گوناگون می‌توان بررسی کرد. در این فرهنگنامه بیش از ۱۰ مقاله بلند و کوتاه دربارۀ آب وجود دارد. گذشته از اینها، در بعضی از مقاله‌هایی که دربارۀ علوم تجربی و دانشهای دیگر نوشته شده است از آب سخن به میان می‌آید. با مراجعه به فهرست راهنما می‌توانید زمینه‌ای را که به پژوهش دربارۀ آن علاقه‌مندید معین کنید. در جلد اول فرهنگنامه آب، آب انبار، آبخيز، آبرسانی، آبشناسي، آبهای زیرزمینی، آبیاری و مانند آنها مقاله‌هایی هستند که بعضی از زمینه‌های گوناگون این پژوهش را نشان می‌دهند.
اگر بخواهید دربارۀ آبیاری در شهرستانی که محل زندگی شماست به مشاهده و بررسی بپردازید، نخست مقالۀ آبیاری را، که مقالۀ اصلی است، در فرهنگنامه بخوانید. دربارۀ شیوه‌های گوناگون آبیاری یادداشتهایی تهیه کنید. در این فرهنگنامه، مقاله‌های آبخیز، آبرسانی، آبهای زیرزمینی، و آبیاری مهمترین آگاهیهای پایه را دراختیار شما می‌گذارند. براساس نکته‌هایی که در این مقاله‌ها آمده است و به کمک مسئولان مدرسه با پدر و مادر می‌توانید برنامه‌ای برای مشاهدۀ رودخانه‌ها با منابع آب شهرستان خود در نظر بگیرید. به کشتزارهای گوناگون و شیوۀ آبیاری آنها به‌وسیلۀ روستاییان توجه کنید. آگاهیهایی دربارۀ میزان ذخیرۀ آب در پشت سدها یا آبهای زیرزمینی منطقه از مسئولان به‌دست آورید. میزان بارندگی و چگونگی آبرسانی را در شهرستانی که محل زندگی شماست بررسی کنید. از راه آزمایش به بررسی چگونگی آبها و نمکهای موجود در آنها بپردازید در پایان، نتیجۀ همۀ بررسیهای خود را به‌صورت گزارش در آورید.
گذشته از آنچه برشمردیم، می‌توانید فرهنگنامه را به‌صورت دیگری نیز مورد استفاده قرار دهید. ورق زدن صفحه‌های فرهنگنامه، تماشای تصویرها، گذر از یک عنوان به عنوان دیگر کاری است سرگرم‌کننده و آموزنده که می‌توان آن را سیر و سیاحت در فرهنگنامه نامید. در یک صفحه تصویری جالب‌توجه می‌بینید. زیرنویس آن را می‌خوانید. جدول یا نموداری کنجکاوی شما را برمی‌انگیزد. مدتی به بررسی آن می‌پردازید. کلمه‌هایی در مقاله‌ای توجه شما را به خود جلب می‌کنند. آن قسمت از مقاله را می‌خوانید، ورق می‌زنید و رد می‌شوید. تصویرها، جدولها، نمودارها و آنچه بررسی کرده‌اید اثری در ذهن شما باقی می‌گذارند، درهایی به سوی دنیاهای تازه در برابر ذهن شما گشوده می‌شوند و سیر و سیاحتهای بعدی شما را به جاهای دورتری می‌برند.
به این نکته‌ها نیز توجه کنید:
- تنظیم عنوان مقاله‌ها به‌ترتیب حرفهای الفبای فارسی و به صورتی است که در زیر می‌بینید:
أ- ا یا ء – ب – پ – ت – ث – ج – چ – ح – خ – د – ذ – ر – ز – ژ – س – ش – ص – ض – ط – ظ – ع – غ – ف – ق – ک – گ – ل – م – ن – و – ه-ی
گاهي الف (ا) به‌صورت همزه (ء) نوشته می‌شود. در این فرهنگنامه، نخستین حرف عنوانهایی مانند هیدروژن و هیدروسفر و هیدرولیک، و دومین حرف عنوانهایی مانند آئرودینامیک و آئورت، و سومین حرف عنوانهایی مانند صائب و کائوچو الف (ا) به‌شمار آمده است. در عنوانهای دیگر نیز هر جا همزه (ء) جانشین الف (ا) شده است. آن حرف در تنظیم الفبایی عنوانها در ردیف الف (ا) قرار گرفته است.
- شیوۀ خط و نقطه‌گذاری نوشته‌ها به‌صورتی است که در کتابهای درسی و بعضی از کتابهای آموزشی دیگر آمده است و خواندن را آسان می‌کند.
- کلمه‌ها و اصطلاحهای دشوار اعرابگذاری شده‌اند تا گروهی از خوانندگان فرهنگنامه که با این کلمه‌ها و اصطلاحها آشنایی ندارند آنها را درست بخوانند. در کلمه‌های اعرابگذاری شده، حرفی که اعراب ندارد ساکن خوانده می‌شود. صدای اُ در بعضی از کلمه‌ها با و نشان داده شده است، مانند صدای حرفهای م وت در کلمۀ موتور. اما در بعضی دیگر از کلمه‌ها، با پیروی از شیوۀ معمول در کتابهای درسی، نشانۀ ضمه ( ُ ) روی حرفی که باید با صدای (اُ) تلفظ شود گذاشته شده است، مانند صدای حرف ب در کربن و صدای حرف ت در كلمة اتم.
- کلمه‌ها و اصطلاحهایی که از زبانهای دیگر وارد زبان فارسی شده‌اند، به‌صورتی آمده‌اند که بیشتر مردم فارسی‌زبان کشور ما بهکار می‌برند. اگر کلمه یا اصطلاحی از زبان فرانسوی با انگلیسی گرفته شده است، هر جا که لازم بوده است، برابر فرانسوی یا انگلیسی آن در پرانتز آمده است.
- تاریخ آغاز و پایان یک رویداد یا تولد یا مرگ در پرانتز و از چپ به راست نوشته شده است. عدد سمت چپ نشان دهندۀ تاریخ آغاز یک رویداد یا تولد کسی است و عدد سمت راست نشان دهندۀ تاریخ پایان یک رویداد یا مرگ کسی است. برای اینکه تاریخهای قبل از میلاد، میلادی، هجری قمری، و هجری شمسی مشخص شوند و جای کمتری در فرهنگنامه بگیرند، از این نشانه‌ها استفاده شده است:
ق م = قبل از میلاد
م = میلادی
ه ق = هجری قمری
ه ش = هجری شمسی
- عنوانهایی که بیش از یک کلمه‌اند براساس حرفهای کلمۀ اول، و اگر کلمۀ اول آنها یکسان باشد، براساس حرفهای کلمۀ بعدی آنها به ترتیب الفبایی آمده‌اند، مانند:
آب اکسیژنه
آب مروارید
آستان قدس رضوی
- در بعضی از عنوانها که بیش از یک کلمه‌اند و کلمۀ اول آنها نمی‌تواند کلمۀ راهنما باشد، عنوان یا کلمه یا کلمه‌هایی آغاز می‌شود که راهنماست و یافتن آن برای خواننده آسانتر است. دراین‌صورت، قسمت دیگر عنوان بعد از کلمه یا کلمه‌های راهنما آمده و با ویرگول ( ، ) از آن جدا شده است. مانند:
آبادان، جزیره (جزیره آبادان)
آذربایجان شرقی، استان (استان آذربایجان شرقی)
آرامی، زبان او (زبان آرامی)
اُحُد، غزوه (غزوۂ احد)
به همین ترتیب، نام خانوادگی یا شهرت اشخاص، که کلمۀ راهنماست، در آغاز عنوان و بعد از ویرگول نام آن شخص آمده است، مانند:
آل احمد، جلال
آمپر، آندره ماری
آندرسن، هانس کریستیان
آووگادرو، آمادئو
- بعضی از نامها و اصطلاحها، که در متن مقاله با حروف سیاه معمولی چاپ شده‌اند، در فرهنگنامه مقالۀ جداگانه‌ای دارند. گاهی ممکن است عنوان مقاله به همان ترتیبی نباشد که در متن مقاله با حروف سیاه چاپ شده است. در این صورت، خواننده می‌تواند به کلمۀ راهنمای این گونه عنوانها مراجعه کند. مثلاً برای آگاهی از کتاب منطق‌الطیر عطار، اگر به مقالۀ عطار مراجعه کنید، نکته‌ای را که دربارۀاین کتاب آمده‌است خواهید یافت.
- در پایان هر مقاله به جای نام پدیدآورنده، همکار او، و بازنویس آن مقاله شمارۀ شناسایی آنها درون مربعهای کوچکی چاپ شده است. این شماره‌ها را می‌توانید در پیشگفتار فرهنگنامه در صفحه‌های .. و .. که نام پدیدآورندگان مقاله‌ها به‌ترتیب حرفهای الفبا چاپ شده است بیابید.
شماره‌های شناسایی به صورتهای گوناگون در آخرین سطر مقاله‌ها بهکار رفته‌اند. برای پی‌بردن به اینکه هر شماره نشانۀ چیست، به مثالهای زیر توجه کنید.
| 90 |
شماره با حروف سیاه چاپ شده است و نشانۀ پدیدآورندۀ مقاله است.
| 92 |
| 91 |
| 96 |
هر دو شماره با حروف سیاه چاپ شده است. شمارۀ سمت راست نشانۀ پدیدآورندۀ اصلی و شمارۀ سمت چپ نشانۀ همکار اوست.
| 98 |
شمارۀ سمت راست، که با حروف سياه چاپ شده است، نشانۀ پدیدآورندۀ اصلی مقاله و شمارۀ سمت چپ، که با حروف نازک چاپ شده است، نشانۀ بازنویس مقاله است.
| ف |
| 94 |
حرف “ف” به جای واژۀ فرهنگنامه آمده‌است و نشانۀ این است که مقاله به‌وسیلۀ یکی یا گروهی از همکاران فرهنگنامه زیر نظر شورای ویراستاران پدید آمده است، ولی بخشی از آگاهیهای مقاله را کسی تهیه کرده است که شمارۀ شناسایی او در سمت چپ چاپ شده است.
| 95 |
| ف |
شماره، نشانۀ تهیه کنندۀ اصلی مقاله و حرف “ف” نشانۀ این است که یکی یا گروهی از همکاران فرهنگنامه آگاهیهای دیگری بر مقاله افزوده‌اند.
یادداشت چاپ
جلد اول فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان که اکنون پیش روی شماست به چاپ هفتم رسیده است. این نشان‌دهندۀ توجه و علاقه‌ایست که با گذشت زمان نسبت به این اثر پدید آمده است.
از خوانندگان گرامی درخواست می‌شود به موارد زیر توجه کنند:
1- با توجه به نیاز بسیار نسل جوان به آگاهیهای گوناگون، مجموعۀ فرهنگنامه بیش از ۲5 جلد خواهد شد.
۲- برخی تغییرات جزیی در متن حاضر اعمال شده است.
٣- جلدهایی برای روزآمد کردن مقاله‌ها و افزودن مقاله‌های تازه همراه با نمایۀ کلیۀ اطلاعات، در نظر گرفته شده است. این جلدها با عنوان پیوست و نمایه منتشر می‌شوند. در جلد پنجم که پیوست و نمایة جلدهای اول، دوم، سوم و چهارم است، بعضی مقاله‌ها روزآمد شده‌اند و بعضی مقاله‌های جدید افزوده شده‌اند. مقاله‌هایی که با علامت ستاره مشخص شده‌اند مقاله‌های جدید هستند.
نام مقاله صفحه
آبیک* 1
آدامس * 1
آذربایجان، جمهوری* 2
آذربایجان شرقی، استان 6
آذربایجان غربی، استان 7
آرام، احمد* 7
آرتریت* 8
آرژانتین* 9
آریوبرزن* 9
آسمان نما* 9
آسیا، قاره* 11
آسیموف، ایزاک* 18
آشپزی* 19
آقاحسینقلی فراهانی* 21
آقامیرک 22
آلبانی 23
آلمان 23
آلودگی محیط زیست* 31
آمودریا* 38
آموزش و پرورش در ایران 39
آنتی بیوتیک* 40
آنتیگوا و باربودا 41
آندورا 41
آنگولا 41
آواز* 41
آهنگری* 43
آینه* 45
آینه کاری* 46
[/col][/row]